door Max Verhart

Om Antonini’s poëtica en haikuschrijven beter te begrijpen pikken we wat gedichten uit zijn ‘haikudagboek’ die om een of andere reden opvallen: het beeld, de taal, de gewoonheid of zelfs de onbegrijpelijkheid. Hoe kwam die haiku tot stand? Wat was de aanleiding? Waarom is hij zo geschreven als hij geschreven is ? De schrijver gaf welwillend commentaar.

Hier à la gare                                               Gisteren op het station
voyant ses lacets défaits                             zijn losse veters ziende
j’ai pensé à la mort                                     dacht ik aan de dood

‘Wat de omstandigheden precies waren weet ik niet meer, maar het begon met het zien van los zittende schoenveters. Het franse défait betekent ‘ongedaan’ of ‘ontdaan’, maar kan ook worden begrepen als ‘teloor gegaan, zelfvernietigend, verdwijnend’. Daaruit kwam het idee van ‘dood’ voort. De losse veters wierpen de vraag op, het antwoord komt in de derde regel. Iets anders is dat ik bij het schrijven van een gedicht gevoelig ben voor een reflectief aspect : hoe komt de opbouw tot stand, in hoeverre is het bewustzijn van de schrijver op de dingen betrokken? Daarom is er vaak sprake van een ‘ik’ en het doen en laten van die ‘ik’. Mij dunkt dat je in deze dichtvorm heel nauwkeurig het verband kan vatten tussen enerzijds bewustzijn
en anderzijds de wereld van de verschijnselen. Dat is voor mij één van de belangrijkste aspecten van de haiku.’

Petit cercle de pierres                                 Kleine steenkring
Ils se chauffent sous les étoiles                  Ze verwarmen zich onder de sterren
les vieux ancêtres                                        verre voorvaderen

‘Dit gedicht vindt zijn oorsprong in Périgueux, een stad in de Périgord, een streek in Frankrijk. Ik was daar met een vriend om een haikuprogramma te presenteren. De basiliek daar werd eind negentiende eeuw gebouwd naar het voorbeeld van moskeeën met hun vele koepels. Dat herinnerde me eraan dat de moslims daar lang aanwezig waren. Ook zijn er Romeinse overblijfselen in de stad.
Daardoor raakte ik geheel op het verleden gericht en toen ik op de grond een kring van stenen zag, besefte ik dat die dat verleden hadden meegemaakt. Daar komen die ‘verre voorvaderen’ vandaan. En aangezien zulke steencirkels vaak voor vuren werden gebruikt, worden deze voorouders voorgesteld terwijl ze zichzelf verwarmen. Ook het contrast tussen de stenen en de sterren is interessant in dit gedicht. Evenals het idee van het leven zonder een ander dak boven je hoofd dan de hemel.’

Tous accourent autour                               Allen scharen zich
du téléphone comme d’une mare              rond de telefoon als om een vijver
où plonge une grenouille                            waar een kikker springt

‘Dit gedicht probeert als het ware Basho’s kikkerhaiku in een moderne vorm te herscheppen. De telefoon symboliseert nu het verspreiden van geluid, zoals het geluid van water door de eeuwen heen heeft geresoneerd sinds Basho zijn haiku schreef. De actuele aanleiding was dat enkele van mijn familieleden zich rond een rinkelende telefoon schaarden. Dat riep in mij het beeld op van een familie van dichters verzameld rond het gedicht van Basho.’

Fleurs de cerisier                                         Kersenbloesems
elles explosent comme du pop-corn         spatten als popcorn uiteen
dans mes yeux gris vert                              in mijn grijsgroene ogen

‘Hier probeerde ik het gevoel van een visuele uitbarsting uit te drukken, na het zien van een bloeiende kersenboom, een werveling die je bevattingsvermogen als het ware opblaast. De popcorn maakt die uitbarsting zichtbaar als het uiteenknallen van maïskorrels tot witte vlokken, die uit de houder barsten waarin ze verhit werden. De kleur grijsgroen is hier gebruikt om door contrastwerking dat wit op te roepen.’

Travail sur la page                                      Gezwoeg op het blad
encre, mot, blanc, ratures, copie               inkt, woord, wit, krassen, overnemen
vite, aller pisser                                           vlug, een plas doen

‘Wat ik wilde laten zien was hoeveel werk er zit in schrijven. Dat gebeurt, althans zelden, in één ruk. Want het is niet slechts een kwestie van inspiratie, maar vereist ook taalkundig vakmanschap, wat domweg neerkomt op ploeteren met taal. En dan kan dat werk ook nog eens worden onderbroken door een eenvoudige lichamelijke drang.
Er is dus zowel harmonie tussen leven en dichten, als grote disharmonie. Het leven is onmiddellijk en eindig, maar het gedicht stelt zichzelf op met de wil voort te bestaan.’

‘Pratique et solide’                                       ‘Handig en vast’
sur la boîte de sucre en poudre                 op de doos poedersuiker
un matin brumeux                                      een nevelochtend

‘Dit gedicht beoogde de nog sluimerachtige toestand op te roepen van de ontwakende geest, afgezet tegen de woorden op de doos poedersuiker.’

L’aspirateur whoop!                                    Stofzuiger, hopla!
un dragon éloigne la mort                         een draak verjaagt de dood
dans le ciel d’automne                               in de herfstlucht

‘Stofzuigen, en je huis schoon houden in het algemeen, is een belangrijke dagelijkse bezigheid. Het draagt bij aan het handhaven van orde en beperken van entropie, die altijd vanzelf dreigt te ontstaan. Vandaar het idee dat stofzuigen het verwijderen van de dood is. Wat de draak betreft, de lange slang van een stofzuiger lijkt op een drakenhals en de draak is een Chinees symbool voor energie, die weer leidt tot vermindering van entropie. Ik ben trouwens erg geïnteresseerd in de huiselijke sfeer in haiku.’

Petits tas de mots                                       Stapeltjes woorden
aux lèvres, aux yeux, au nez                      op mijn lippen, in mijn ogen, mijn neus
marcher dans les rues                               lopend door de straten

‘Dit gedicht legt enigszins concreet vast dat er tijdens het wandelen allerlei gedachten in ons opkomen. Soms ontstaat zelfs een gedicht. Maar het kan ook gewoon een lijstje zijn van dingen die je nog moet doen, of herinneringen. Deze woorden werden zo concreet, denk ik, vanwege het koude weer. Het vroor.’

Nuit d’hiver glacée                                     Vrieswinternacht
Dans mon rêve, une rose éclot                 In mijn droom bloeit een roos
Hé! haiku ou non? Hey!                             Wel of geen haiku? Hé!

‘Het gedicht stelt een theoretische vraag. Haiku is verbonden met het heden en met het seizoen. Maar als er een roos bloeit in mijn droom, kan daar dan een haiku over gaan?’
Sommige haiku’s van Antonini vallen op door een heel andere compositietechniek dan je doorgaans ziet. Wat is de gedachte achter die specifieke compositie? Opnieuw licht de schrijver enkele voorbeelden toe.

Boudin blanc truffé                                   Fijne worst met truffel
C’est tout, Monsieur ? Oui, merci             Verder niets, meneer? Nee, dank u
Bonne année – Oui, oui                            Gelukkig Nieuwjaar – Ja, ja

‘Zulke dialoogjes hoor je altijd in de supermarkt. In haiku komen ze nauwelijks voor, evenmin trouwens als verhalende elementen. Daarom kreeg ik zin om ze in te voeren. Aan de ene kant, als een gedicht de lezer niet verrast, is het denk ik niet echt een gedicht. Aan de andere kant, hoewel communicatie wezenlijk is in onze samenlevingsvormen, is het zelden het onderwerp van een haiku. Maar een uitwisseling van woorden is ook ‘wat hier en nu gebeurt’, zoals Basho stelde. Bovendien is Nieuwjaar een periode van eenzaamheid voor sommigen en daar gaat dit gedicht over.’

La caissière blonde                                   De blonde kassière
cric cric cric cric cric cric cric                    tak-ke-tak-ke-tak-ke-tak
Au revoir. Merci                                         Tot ziens. Bedankt.

‘Ik gebruik graag klanknabootsingen in haiku, want die doorbreken de rede en brengen het referentiekader dichterbij. Maar deze haiku gaat ook over de armoedigheid van hedendaagse communicatie, over haar verbrokkeling en de automatismen in ons spreken.’

Monsieur le Directeur                               Meneer de directeur
vos pastilles, c’est de la merde!                uw tabletten zijn klote!
gueule-t-il à la porte                                 brult hij door de deur

‘Een voorbeeld van een verhalende haiku. Eigenlijk kan je hem zien als samenvatting van een verhaal van acht pagina’s of van een tuiniersbrief aan de president van een fabriek van plantengezondheidsproducten. De vorm van verbale uitbarsting en de kwestie van preparaten vond ik ook wel interessant in dit verband.’

Jonquilles fanées nées                              Narcissen verlept lept
et mon fils à l’hôpital                                en mijn zoon in ’t ziekenhuis
tal jonquilles fanées                                  kenhuis narcissen verlept

‘Een zoon van mij heeft een aantal jaren aan psychische problemen geleden die zijn leven heel zwaar maakten, zo niet onmogelijk. Ik wilde vertolken hoe dat voelt door de onttakeling van de taal van het gedicht zelf. Een dergelijk lijden maakt normaal spreken onmogelijk, waardoor de taal in verval raakt. De verlepte narcissen duiden het eind van de lente aan, het eind van de adolescentie en het naderend teloor gaan, de naderende dood. Het verdwijnen van geestelijke gezondheid, het verdwijnen van samenhangende taal.’

Ecrire fleur si je                                       Schrijven bloem als ik
dans la terre elle le papier                    in de grond hij het papier
plume trois doigts esprit                       pen drie vingers geest

‘De onttakeling van de taal is een kenmerk van hedendaagse poëzie. Dat vind je al in vroeg twintigste-eeuwse werken als Finnegans Wake van James Joyce. Het hangt samen met de onttakeling van de moderne samenleving. De geschiedenis van de twintigste eeuw (twee wereldoorlogen, de poging een volledig volk te vernietigen, de explosie van twee atoombommen) heeft aan die onttakeling bijgedragen.
Het is vrij normaal dat de onttakeling van de taal opduikt in haiku’s. Als dat niet zo was, zou dat betekenen dat het genre in zekere zin niet is aangepast aan onze manier van leven, of dat, door er in het geheel niet over te spreken, het zich afzet tegen het soort leven dat wij leiden. Dat zou wijzen op een kloof tussen haiku en onze levenswijze, op een dode vorm van haiku, die we hier en daar inderdaad tegenkomen: haiku’s die niet het verhaal vertellen dat wij leven, maar een liefelijk verhaal over bloemen en dergelijke. Maar ons verhaal zit ook vol gruwelen.’

Jonquill ah ill ill                                         Narcis ah cis cis
ô ill jon ô ill ill                                            oh cis narry oh cissy cis
essaye de ô di                                            probeer te oh spre

‘Dit gedicht gaat ook over de onttakeling van de geestvermogens van mijn zoon. Maar hier is de onttakeling van de taal alweer veel belangrijker.’ De haiku’s in dit artikel zijn gekozen omdat ze elk op zich op een of andere manier nieuwsgierig maakten naar wat de schrijver ermee voorhad, naar hun compositie of naar hun taalgebruik. De onderwerpen, compositie en het taalgebruik drukken duidelijk de persoonlijke verhouding van de schrijver met de taal en de wereld om ons heen uit. De klanknabootsing, dialogen, verhalende elementen en onttakelde taal weerspiegel en de opvatting dat ‘de ontwikkeling van haiku het nodig maakt te schrijven op manieren die aan het hedendaagse leven zijn aangepast.’