Paul Mercken
Met dit essay wil ik een poging wagen om met de hulp van de haikudichtkunst, met name door middel van de transcriptieaanpak, Chinese poëzie in vertaling iets toegankelijker te maken voor haikuadepten.
Eerst zal ik uitleggen wat ik met de term transcriptie bedoel. Vervolgens zal ik proberen aan te tonen dat er zich bij het vertalen van Chinese poëzie in westerse talen een aan het genre inherent probleem voordoet. Tenslotte zal ik betogen dat in bepaalde gevallen een transcriptie in haiku- of daaraan verwante vorm dit probleem gedeeltelijk ondervangt. Dit laatste zal ik met enkele voorbeelden trachten te onderbouwen.
Transcriptie
Onder transcriptie versta men hier het herdichten van een stukje literatuur in de vorm van een haiku of een tanka. Men kan dit doen met Nederlandstalige poëzie of proza, maar ook met Nederlandstalige vertalingen van literatuur in andere talen of men kan een stuk in een vreemde taal direct transcriberen in het Nederlands.
De naam is ontleend aan de muziekterminologie. Één van de betekenissen van transcriberen is immers het overzetten van een muziekstuk naar een andere vorm of bezetting. Bekend zijn de transcripties die de Hongaarse componist Franz Liszt voor piano solo van een aantal Schubertliederen maakte, welke oorspronkelijk voor zang en piano geschreven waren. Sergej Rachmaninov maakte een beroemde pianobewerking van het virtuoze Vlucht van de hommel uit Nikolai Rimski-Korsakovs De Tsarenbruid.
De idee is ontstaan rond 2004 in de toenmalige haikukern Zeist, die regelmatig samenkwam ten huize van Wanda Reumer in Bilthoven. Het was vooral Wanda’s enthousiasme voor dit experiment dat maakte dat de kern er een goed jaar lang veel energie in gestoken heeft. Toen Wanda eind 2006, na haar negentigste verjaardag, niet meer in staat was ons te ontvangen, kende de kern een korte crisis en geraakte dit avontuurlijk probeersel in de vergetelheid. De kern bloeit nu andermaal onder de naam Wanda Reumerkern te Baarn ten huize van Ida Gorter.
De gedachte achter de hierboven beschreven opzet is dat haiku een gewaarwording of beleving, gekend als het haikumoment, in eenvoudige woorden poëtisch uitdrukt zonder teveel aandacht op zichzelf te trekken. Normaliter gaat het over een recente ervaring, maar de haikudichter kan ook uit zijn herinnering putten of uit zijn verbeelding. Mijns inziens is dat haikumoment qua beleving in heden, verleden of verbeelding slechts een virtueel haikumoment. Het wordt pas een gerealiseerd haikumoment wanneer het zijn haikuvorm heeft gevonden.
Niet alle virtuele haikumomenten leiden tot haiku. Een soortgelijke ervaring kan haar poëtische uitdrukking vinden in een stukje proza of een andersoortig gedicht, zelfs in een kunstwerk, dans of muziekstuk. Wat de transcriberende haikudichter doet is dat virtuele haikumoment dat hij als de inspiratie achter dit andersoortig stukje literatuur of kunst herkent, in een heuse haikuvorm gieten. Een letterkundig product transcriberen is zodoende herdichten.
Men kan zich afvragen wat de meerwaarde is van deze exercitie. Wellicht ontleent het resultaat enige kracht aan de typische haikuvorm. In elk geval boort men op deze wijze een nieuwe inspiratiebron aan, mocht die van de eigen beleving tijdelijk droog staan, en op zijn minst resulteert dit in een aardige oefening in het haiku schrijven, individueel of als groepsactiviteit.
Voorbeelden
Twee voorbeelden mogen illustreren wat ik bedoel. Het magnum opus, De weg naar Egypte, van Gertrude Starink eindigt als volgt (l). De transcriptie in haiku (r) is bedoeld als hulde aan deze dichteres:
roerloos ligt de boot te wachten Roerloos wacht de boot
als ik instap volgt een zachte een deining volgt mijn instap
deining zonder geluid je hoort geen geluid.
Een Spaanse copla luidt:
El naranjo de tu patio (De sinaasappelboom van je
Cuando te acercas a él Laat wanneer je hem nadert
Se desprende de sus flores Zijn bloemen los
Y te las echa a los pies. En gooit ze aan je voeten.)
Getranscribeerd wordt dit:
Op je patio
strooit de sinaasappelboom
voor jou zijn bloesems.
Chinese poëzie in vertaling
Nu kom ik aan het tweede deel van mijn onderwerp. Het is mij opgevallen bij het lezen van Chinese poëzie in vertaling – ik ken hoegenaamd geen Chinees – dat er zich daar een probleem voordoet.
Ik ben verplicht deze gedichten te lezen in een Nederlandse, Franse, Duitse, Engelse vertaling of in een andere Romaanse taal, die ik desnoods met een woordenboek probeer te ontraadselen. Vergelijk ik dan verschillende vertalingen met elkaar, begint het mij vaak te duizelen. Ze kunnen onderling zo wezenlijk verschillen dat je je afvraagt wat er in hemelsnaam oorspronkelijk gestaan heeft.
Bij nader inzien komt naar voren dat de Chinese gedichten in een soort telegramstijl geschreven zijn, eigen aan die taal. Als voorbeeld moge dienen het gedicht Lenteslaap van de klassieke auteur uit de middenperiode van de Tangdynastie, Bai Juyi (Po Tsu-ji), 772-846. Hij is een van de meest toegankelijke dichters, vooral om zijn eenvoudig taalgebruik.
Chun Mián
Zhen dı bèi nuan shen an wen
Rì zhào fáng mén jın wèi kai
Hái you shao nián chun qì wèi
shí shí zàn dào shuì zhong lái
Het gedicht is hier afgedrukt in vereenvoudigde Chinese karakters
met een pinyin transliteratie. Eenieder kan de structuur van dit vers
vaststellen*. Het bestaat uit 7-7-7-7 karakters c.q. woorden. De letterlijke
vertaling hiervan in woordgroepjes (met dank aan Karel
Hellemans) is:
Lente-ochtendslaap / / Kussen laag / dekbed warm / lichaam zacht en stabiel // Zonnestraal / kamerdeur / doek niet open // Nog hebben / jonge lente / lucht smaak // Af en toe / kort aankomen / slaap midden / terugkeren.
De naam- en werkwoorden kennen geen verschil tussen enkelvoud en meervoud; naamvallen, tijden of persoonsvormen ontbreken. Uit de Engelse versie maak ik op dat de vertaler deze regels als volgt heeft geïnterpreteerd:
Lente-ochtendslaap
Het kussen is laag, de quilt is warm, het lichaam zacht en vredevol,
Zon schijnt op de deur van de kamer, het gordijn is nog niet open.
Nog blijft de jeugdige smaak van lente in de lucht hangen,
die vaak tot u zal komen, zelfs in uw slaap.
Men ziet dat de vertaling veel meer woorden dan en ongeveer het dubbele van het aantal lettergrepen van het origineel bevat. Waar het mij om gaat is dat het op deze manier onmogelijk blijkt om de structuur van het Chinese gedicht in een westerse taal weer te geven. Van de andere kant laat de lengte van deze regels het bijna niet toe er een westerse dichtvorm op toe te passen. In elk geval zijn er weinig of geen vertalers die dat proberen. Daardoor ontbreekt het die vertalingen vaak aan een vaste structuur, waardoor zij enigszins vormloos
en saai overkomen. Dat ligt dus geenszins aan het oorspronkelijke gedicht. Deze indruk wordt nog versterkt door de veel voorkomende herhaling, een stijlfiguur waarvan de Chinezen graag
gebruik maken.
Transcriberen de oplossing
Het lijkt dan voor de hand te liggen een ietwat krachtiger vorm aan vertalingen van korte Chinese gedichten te willen geven door ze te herdichten in de vorm van haiku, tanka of sedoka of, bij iets langere gedichten, een tankasuite. Met name bij lyrische poëzie die een beroep doet op de natuur lijkt dat vanzelfsprekend.
Als voorbeeld van de eerste mogelijkheid neem ik het tweeregelig gedicht van Gu Cheng (1956-1993), dat op ieders lippen ligt. Deze bijna hedendaagse auteur was wereldberoemd en behoorde tot de school van de zogenoemde mistige, men zou eigenlijk moeten zeggen, wazige dichters. Hij behoorde tot de gedoemde generatie, die als kind de culturele revolutie heeft doorgemaakt. Op twaalfjarige leeftijd werd hij met zijn ouders – zijn vader was ook een gekende
dichter – van Beijing naar een ver plattelandsgebied verbannen om er varkens te fokken. Ondanks zijn latere roem kende hij een tragisch einde. Hij hing zich op nadat hij zijn vrouw fataal verwond had met een hakbijl.
Nu is de titel van dit gedicht juist ‘Een generatie’. Uit de vele vertalingen neem ik die van Nameless Flowers. Selected poems of Gu Cheng. Translated and edited by Aaron Crippen. Photographs by Hai Bo, New York: George Braziller, Inc., 2005, p. 22:
A Generation
The black night gave me black eyes
Still I use them to seek the light
(Een generatie
de zwarte nacht gaf me zwarte ogen
toch gebruik ik ze om het licht te zoeken)
Dit wordt in transcriptie:
De pikzwarte nacht
gaf me diepzwarte ogen
om licht te zoeken
Hiermee heb ik het tweeregelig vers omgezet in een haiku, zij het dat de herhaling van ‘zwart’ in de traditionele haiku/senryu ongewenst is. Maar dit element moet natuurlijk behouden blijven.
Voor het tweede voorbeeld gaan we iets terug in de tijd, de eerste helft van de twintigste eeuw, naar Tai Wang-shu (Dai Wangshu), 1905-1950. Deze dichter behoorde tot de modernisten of symbolisten. Hij had in Frankrijk gestudeerd en was erg beïnvloed door Verlaine, die hij ook in het Chinees heeft vertaald.
Een sterk gedicht van hem luidt in de vertaling van Gregory B. Lee in Lloyd Haft ed., A Selective Guide to Chinese Literature 1900-1949, vol. III. The Poem, Leiden: E.J. Bril, 1989, p. 92:
What wisdom do you provide me with (Welke wijsheid verleen je mij
Little white butterfly Kleine witte vlinder
Flipping open blank pages, Terwijl je blanco blaadjes openslaat,
Shutting blank pages? Blanco blaadjes sluit?
The open pages: De open blaadjes:
Loneliness; Eenzaamheid;
The closed pages: De gesloten blaadjes:
Loneliness. Eenzaamheid.)
Omgezet in een tanka wordt dit:
Koolwitjeswijsheid?
Het klein koolwitje
opent woordloze blaadjes
en slaat ze weer dicht –
geopend wit: eenzaamheid
gesloten wit: eenzaamheid.
In dit geval heb ik de eerste regel uit het vers genomen en als titel erboven geplaatst. Dit heeft niet alleen een technische reden (beperking tot 5-7-5-7-7 lettergrepen), maar hierdoor blijft het karakter van een traditionele tanka zuiverder bewaard. Afgezien van de herhaling natuurlijk, dat is hetzelfde verhaal als hierboven. In de titel heb ik de eerste regel willen bewaren, al is deze titel niet zo essentieel voor het begrijpen van het gedicht als die van het gedicht Een generatie.
Als derde voorbeeld gaan we terug naar onze klassieke dichter uit de Tang periode, Bai Juyi, in de mooie vertaling van W.L. Idema, Bai Juyi. Gedichten en proza, gekozen, vertaald en toegelicht, Amsterdam /Antwerpen: Uitgeverij Atlas, 2001, pp. 228-229:
In de Oostertuin genietend van chrysanten (813)
Mijn jonge jaren zijn allang verstreken,
De jaren van mijn bloei zijn nu ook heen:
Hoe ben ik met een hart vol eenzaamheid
Daarbij beland in deze oude tuin?
In deze tuin sta ik zo lang, alleen –
De zon is mat en wind en dauw zijn kil.
Het najaarsgras heeft alles overwoekerd,
De fraaie heesters zijn verlept, gehavend.
Er zijn alleen maar enkele chrysanten,
Daar bij de schutting, pas voor kort ontloken.
Ik breng mijn kruik en ga daar zitten drinken –
Om jullie zal ik hier nog even blijven!
‘k Herinner me de dagen van mijn jeugd,
Hoe licht ik door mijn lusten werd geleid
Want zag ik wijn, ik kende tijd noch maat
En was al vrolijk voor ik had gedronken.
De laatste tijd, sinds ik wat ouder werd,
Wordt het me moeilijker om te genieten,
En takel ik nog verder af, dan vrees ik
Dat mij geen drank nog vreugde brengen kan.
Maar waarom, vraag ik de chrysanten, bloeien jullie
Als enige nog in dit laat seizoen?
Natuurlijk is dat niet vanwege mij –
Toch voel ik mij door jullie opgemonterd..
Ik ben de heer Wilt Idema, professor van Chinese literatuur en hoofd van de vakgroep Oost-Aziatische talen en culturen aan de Harvard-universiteit, dankbaar voor zijn welwillende toestemming om zijn vertaling in deze context te gebruiken. Ziehier mijn transcriptie:
In de Oostertuin genietend van chrysanten
Hoe belandde ik,
een eenzame bejaarde,
in de oude tuin,
waarin de najaarsgrassen
alles overwoekeren?
Wind en dauw zijn kil,
de zon is mat, de heesters
verlept, gehavend.
Bij de schutting ontluiken
slechts enkele chrysanten.
Ik neem mijn kruikje
en ga daar zitten drinken.
Voor jullie blijf ik.
Nu trekken voor mijn ogen
mijn jongelingsjaren voorbij.
Geleid door lusten,
kende ik bij ’t zien van wijn
geen tijd en geen maat.
Toen was ik al opgetogen
voordat ik had gedronken.
De dagen tellen,
’t genieten wordt moeilijker.
Schept drank nog vreugde?
De chrysant bloeit, niet voor mij.
Toch voel ik me opgemonterd.
Hier was het aangewezen een tankasuite als transcriptievorm te gebruiken. Men moet er dan wel op letten dat iedere tanka zijn eigen grammaticale compleetheid bezit, al zal de context nog extra betekenissen aan sommige woorden geven. Zo is het vers Voor jullie blijf ik perfect betekenisvol in de beslotenheid van de betreffende tanka, al blijft de verwijzing in het ongewisse. In de context van de suite wordt de denotatie pas volledig duidelijk.
Tot slot een sedokavoorbeeld. Ik neem hiervoor een gedicht van een van de beroemdste klassiekers uit de hoogtijperiode van de Tangdynastie, Wang Wei, 701-761. Hij was ook beroemd als schilder, kalligraaf en musicus. Hij schreef veel korte natuurgedichten, echte miniatuurtjes, vaak met een boeddhistische inslag, waarbij hij aandacht voor de schoonheid van de natuur verbond met het bewustzijn van zintuiglijke illusie, kortom, zijn werk is verwant aan de haiku. Uit de hoger vernoemde site Chinese Poems neem en vertaal ik:
Uitgeleide aan Yuan de Tweede op missie naar Anxi Wang Wei
De ochtendregen te Weicheng heeft het lichte stuifstof vochtig gemaakt,
De wilgen bij de herberg zijn fris en groen.
Ik zet mijn vriend aan een laatste wijnglas te drinken.
Ten westen van de Yangpas zullen er geen vrienden zijn.
Dit wordt in de sedokavorm:
regen te Weicheng
bevochtigt het ochtendstof
wilgen frisgroen bij de kroeg
vriend, hef de wijnkelk
ten westen van de Yangpas
zullen er geen vrienden zijn
Deze benadering van Chinese poëzie in vertaling en dit gebruik van de haiku- en aanverwante vormen van het korte gedicht van Japanse origine mogen onorthodox zijn – ik heb er in elk geval veel plezier aan beleefd.
De transcriptie van In de Oostertuin genietend van chrysanten, uiteraard samen met mijn Engelse vertaling en de originele versie van professor Idema, is eerder verschenen in Atlas Poetica. A Journal of Poetry of Place in Modern English Tanka, Baltimore, Maryland: Modern English Tanka Press, Number 3, Spring 2009, p. 26.
*Ik put hier uit http://www.chinesepoems.com/index.html (klik op Bai Juyi en vervolgens op Spring Sleep) – een non-profit site met als titel Chinese Poems, gesponsord door Amazon boekverkoop.