Marlène Buitelaar

Luister! Als water,                                                    Heel de dag is niet
vloeiend in slapende oren                                      genoeg voor de leeuwerik,
zingt de nachtegaal.                                               die zingen wil, zingen –
_{Issa                                                                            Basho}

Die motormaaier!                                                   Na de ochtendzang
de merel fluit – en fluit                                           van merels, het dagelijks
gewoon wat harder.                                               journaal van mussen.
_{Rianne Vermeulen                                                        Louis Tiessen}

Vragen
De natuurlijke muziek van vogels is altijd een belangrijke inspiratiebron geweest voor het schrijven van haiku, vanaf de klassieke meesters tot aan onze tijdgenoten. Maar hoe zit dat nu met de vele andere vormen van muziek, de meeste gemaakt door mensen? Welke inspiratie bieden zij de haikudichter van deze tijd? Een tweetal vragen kwam in mij op:

1. Klopt mijn algemene indruk dat er slechts zelden muziekhaiku’s geschreven worden.
2. Valt uit de aard van muziekhaiku’s op te maken wat de haikudichter precies heeft geïnspireerd?

Deze vragen hebben mij de afgelopen maanden aangezet tot het verzamelen van muziekhaiku’s en achtergrondinformatie. Het eerste resultaat hiervan heeft geleid tot een algemene inventarisatie.

Aantallen
De haiku’s verzamelde ik uit ruim honderd Nederlandstalige haikubundels, het ingezonden werk in vijfentwintig jaargangen Vuursteen, tien jaargangen Kortheidshalve, zeven jaargangen Woodpecker, elf spreeuwenagenda’s en dertien kantelkalenders en verder uit inzendingen van de haikukern op internet. Daarnaast kreeg ik door directe contacten met enkele haikudichters bovendien de beschikking over een aantal ongepubliceerde muziekhaiku’s. Ik heb in totaal
430 haiku’s van 117 dichters gevonden die over muziek in de brede zin van het woord gingen. Van vele haikudichters vond ik slechts één muziekhaiku. Een tiental dichters schreef er elk tien of meer en twee daarvan schreven zelfs meer dan vijftig (die niet allemaal zijn gepubliceerd).
Van de 430 haiku’s kon ik er 306 in vijf hoofdgroepen van onderwerpen indelen; de overige 124 haiku’s waren verdeeld over 44 kleine tot zeer kleine groepjes.

De vijf grootste groepen
Zingen als term wordt in de eerste en grootste eenduidige groep (75 haiku’s) genoemd. Daarbij gaat het hetzij om menselijke zang, hetzij om een geluid dat als zingen geïnterpreteerd wordt.

zingen tijdens de vaat                                            met de monden
de hond kijkt mij vragend aan                              van een krat bierflesjes
hij kan wel huilen                                                   zingt de wind
_{Jac. Vroemen                                                               Wim Lofvers}

Muziek als term wordt in de tweede eenduidige groep (50 haiku’s) genoemd.

De tuin in, uit, weg –                                            De pony tovert
een lispelend espeblad                                       met klipklappende hoefjes
met de muziek mee.                                            muziek uit de straat.
_{Hans Killian                                                                 Inge Lievaart}

Lied is de term gebruikt in de derde eenduidige groep (20 haiku’s)

Op de antenne                                                       Boven op de berg
vormen zij een notenbalk                                     ving ik het lied van de wind
voor wiegeliedjes.                                                  in mijn thermosfles.
_{Grietje Huisman                                                          Nanneke Huizinga}

Instrument als meervoudig onderwerp vormt de vierde groep (111 haiku’s). Bij veel haiku’s wordt de wijze waarop muziek wordt gemaakt heel nadrukkelijk gespecificeerd. In deze grootste maar ook meest pluriforme groep is het onderscheid gebaseerd op het gespeelde instrument. Het gaat hierbij om 29 verschillende instrumenten.

Met dichte ogen                                                     op de lichtkoepels
omhelst de jonge cellist                                         geeft een fikse regenbui
zijn houten geliefde                                               een drumsolo weg
_{Gertrude Meyling                                                        Jeanine Hoedemakers}

pianospel                                                               Slechts twee paukenslagen
handen wijken, zoeken                                         moest hij doen, maar wel precies
en naderen elkaar                                                en in smoking.
_{Ria Giskes-Pieters                                                       Hubert DeSplenter}

Jazz als meervoudig onderwerp vormt ten slotte de vijfde (50 haiku’s)

Brussels jazzclub                                                  dixielandband
wordt een fluisterkamer                                      ze spelen voor straatpubliek
als zij een blues zingt                                           en een prullenmand
_{Geert Verbeke                                                           Max Verhart}

Uit de overige 124 haiku’s met een scala aan onderwerpen, volgt hier een bloemlezing:

In ’t holst van de nacht                                        Drie tempi Satie –
opstaan en Bach gaan spelen                             zou de wereld zo klinken
voor haar van hierboven.                                    als alles voorbij ?
_{Frank S. de Beir                                                          Martin Leopold}

Heel het vrouwenkoor                                          kooruitvoering
in een Maria-motet                                               de soliste mist hem nèt
eventjes weer maagd.                                           de hoge C
_{Henny Prins                                                               Max Verhart}

Van oor tot oor                                                     Mondscheinsonate –
een symfonie van ruisen bij nacht                      een huis vol vrienden
– eindeloos…                                                         kijk, de morgenster.
_{Gaby Bleijenbergh                                                      Clara Timmermans}

tussen de kroonluchters                                      Winkelwandelstraat:
talmt Gregoriaanse zang                                     honderdtwintig decibel
in wolkjes wierook.                                               ‘Stille nacht’.
_{Lia Barbiers                                                               Paul Berkenman}

Muziek op straat kom je tegen in verschillende vormen.

geld voor de muzikant –                                      In de fanfare
nu ik hem wat wil geven                                      lopen ook twee meisjes mee
zit hij er niet meer                                                met grote stappen.
_{Arnold Vermeeren                                                      Karel Hellemans}

Bij het draaiorgel                                                  Muziek in de nacht;
danst een meisje-ogen dicht                                over geurige tuinen
weg van de aarde.                                                een vleugje Chopin.
_{Jo van der Molen-Guetlich                                            Gertrude Meyling}

Andere categorieën kunnen worden onderscheiden op grond van muzieksoorten. Eerder werd de jazz al genoemd, die daarvan de grootste groep vormt. Hier nog enkele andere voorbeelden.

New Orleans blues                                                De bruiloft verstomt
door gekleurde bladeren                                      onder het spraakverdovend
danst een bezem                                                   D.J.- gedonder.
_{Anita Reimer                                                              Bart Mesotten}

een bossa nova –                                                   haar zoon van dertien
de zangeres stijf van angst:                                  en Knuffelbeest spelen
afdalende spin                                                       hardrock, erg luid!
_{Fred Flohr                                                                  Fanny Steylaerts}

Antwoorden
Wat valt nu uit de huidige verzameling op te maken als antwoord op mijn beide vragen?

1. Muziek is voor haikudichters een inspiratiebron die weinig expliciet in hun haiku’s beschreven wordt. In de meeste bundels staat hooguit maar één haiku waarin muziek nadrukkelijk het onderwerp is.
2. In de verzamelde haiku’s valt op dat de vijf hoofdgroepen van muzikale inspiratie samen 71% van de verzamelde haiku’s vormen. De 44 overige onderwerpen leverden in totaal slechts 29% van de muziekhaiku’s op. Het totaaloverzicht is als volgt:
   Eenduidig en algemeen:
   1) Zingen 17%
   2) Muziek 12%
   3) Lied 4%
   Meerduidig en specifiek:
   4) Instrument 26%
   5) Jazz 12%
   Overige groepen 29%
   Totaal 100 %

Vervolg
De inventarisatie heeft tot nog toe vooral de kwantitatieve kant van de zaak belicht, maar hoe zit het met nu de kwalitatieve kant? Al heel snel kwam daarom een hele serie nieuwe vragen in mij op, zoals:

1. Worden de meeste muziekliefhebbers zozeer in beslag genomen door hun geliefde muziek, dat ze er wel naar luisteren, maar er niet expliciet over schrijven?
2. Blijven veel muziekhaiku’s ongepubliceerd, door de kwaliteitseisen van de haikudichter zelf, of die van de uitgever?
3. Schrijven haikudichters die zelf een instrument bespelen of veel affiniteit hebben met een bepaalde muziekstijl daar juist meer over of niet? En zo ja, doen zij dat dan juist in specifieke bewoordingen, terwijl anderen er meer in het algemeen over schrijven?
4. Hebben andere haikudichters wel degelijk een duidelijke muzikale inspiratie, maar wordt die niet als zodanig verwoord in de haiku, zodat de relatie moeilijker te vinden is?
5. Zijn er andere manieren dan in woorden alleen, waarop muziek en haiku elkaar beïnvloeden en wat zijn de resultaten van deze ‘kruisbestuiving’?
6. Er moeten nog veel meer muziekhaiku’s zijn dan die ik tot nog toe heb kunnen vinden; welke heb ik tot nog toe gemist?
7. Wat hebben haikudichters in Nederland en België te vertellen over hun inspiratie door muziek en de uiting daarvan in hun haiku’s?
8. Zijn de verhoudingen zoals ik ze tot nu toe gevonden heb in het Nederlandse taalgebied vergelijkbaar met die in het Engelse taalgebied of zijn er significante verschillen en zo ja, welke?

Meer vragen dan antwoorden tot nu toe uitgaande van mijn huidige verzameling. Een stimulans om de verschillende onderdelen ervan verder uit te breiden en uit te werken.
Inmiddels groeit mijn muziekhaikuverzameling gestaag en beginnen zich ook de vele punten van kruisbestuiving (zie onder vraag vijf ) af te tekenen, zoals onder andere mijn groeiende collectie op muziek gezette haiku’s laat zien, met componisten/solisten variërend van Enya tot Messiaen. Verdere uitwerking volgt!