Haiku in de wereld: een verkenning

Bernard de Coen

Kajakakisa                                                       De roep van de meeuw
vaevalt kuidagi muudab                                kan de reis van het schip
laevade rändu                                                niet veranderen
_{Ellen Niit                                                             vert. B. de Coen}

Hoe is het met haiku in de wereld gesteld? Met andere woorden, hoe zit het met de populariteit van deze van oorsprong Japanse dichtvorm doorheen de verschillende talen die onze aardbol rijk is? En hoe verhoudt het Nederlands zich daarin tot de overige talen?
Het moge onbegonnen werk lijken dit te achterhalen, maar we willen in deze bijdrage toch een soort barometer schetsen van hoe het de haiku in de verschillende taalgebieden heden ten dage vergaat.

De huidige internettechnologie¹ biedt ons een handig instrument om het succes van haiku in verschillende talen te meten: het aantal ‘hits’ per taal op de zoekmotor Google. Natuurlijk is het zo, dat ver van alle haikuschrijvers gebruik maken van de modernste elektronische communicatiemiddelen. Bovendien zijn deze middelen ongelijk toegankelijk als we de verschillende landen van de wereld beschouwen, hetgeen ook het verkregen beeld vertekent. Ook dienen we tijdens het onderzoek oog te hebben voor het feit dat de combinatie van de vijf letters h-a-i-k-u in een of andere taal wel eens iets anders zou kunnen betekenen². Maar toch kan het een statistisch belangrijke indicatie zijn van de globale levendigheid van haiku in de verschillende wereldtalen. Wat valt er ons hierin op? Zijn er taalgebieden die onontgonnen blijven voor de haiku? Hoe kunnen we bepaalde verschillen in populariteit verklaren? Enkele vragen waarin, in het volgende overzicht, een aanzet van antwoord en een uitnodiging tot uitdieping zal worden geboden.

Absoluut
Wie op een achteloos moment het woord ‘haiku’ op Google³ zou intikken komt op een duizelingwekkend cijfer van 13.700.000 hits⁴. Op zich een cijfer dat niet erg veel zegt over de vitaliteit van deze dichtvorm, tenzij we het bijvoorbeeld vergelijken met het aantal hits voor ‘sonnet’ (slechts 7.940.000) of ‘limerick’ (11.400.000).
Veruit de meeste Google hits voor ‘haiku’ zijn, dat zal niemand verwonderen, aan het Engels, in al haar varianten, toe te schrijven. Haiku in het Engels is maar liefst goed voor 2.320.000 hits en dat is zo’n 17% van het aanbod. Moeten we niet zeggen: slechts 17% van het aanbod? We zegden Engels, en dus niet Japans? Inderdaad, voor het Japans komen we uit op ‘slechts’ 948.000 hits (7%). Dit zou er ons dus toch kunnen op wijzen dat meer dan 90% van de haikubeleving
zich heden ten dage buiten Japan afspeelt. Maar ook daar moeten we nog voorzichtig zijn.
We gaan in dit overzicht van de absolute cijfers niet heel het rijtje van de wereldtalen af, maar toch leuk te vernemen dat het Nederlands (zevende plaats, na het Italiaans met 4%) goed is voor 329.000 hits (2,5%) en dat het Frans (6%), het Spaans (5,5%) en het Duits (5%) in deze volgorde de top vijf vervolledigen.
Ook goed om weten is dat er over de hele wereld 762.000 websites zijn die het woord haiku in hun URL bevatten. Dit is het geval voor 769 Nederlandstalige websites.

Relatief
De cijfergegevens beginnen wat meer te spreken wanneer we ook het aantal mensen gaan betrekken die de respectievelijke talen spreken. Wanneer we het aantal hits per taal op Google voor ‘haiku’ delen door het aantal gebruikers van die taal komen we gauw tot wat we kunnen noemen: de (alleszins virtuele) ‘haiku-penetratie’ (later in de tekst: ‘hp’) voor de desbetreffende taal. Zo geeft dit voor het Nederlands bijvoorbeeld 329.000 hits, voor goed 20 miljoen gebruikers,
ofwel een absoluut cijfer (hp) van 165⁵. Dit cijfer op zich zegt natuurlijk niets en krijgt pas enige waarde in vergelijking tot de cijfers voor andere (eventueel vergelijkbare) talen. Voor het Nederlands zijn de cijfers toch wel echt geruststellend. Het Nederlandse taalgebied behaalt in deze populariteitsrangschikking de vierde plek.
Maar het zal ons verwonderen dat in deze tabel de bakermat Japan (hp: 78) (met maar liefst 122 miljoen sprekers) slechts de elfde plaats haalt, vlak voor het Engels (hp: 75). Ook hier is blijkbaar niemand sant in eigen land. Meer nog, in deze laatste twee talen blijkt haiku, alleszins in zijn elektronische beleving, maar half zo populair als in het Nederlandse taalgebied. Zo zullen we ons bijvoorbeeld ook ten gepaste tijde kunnen afvragen waarom haiku in het Catalaans (hp: 69) drie keer zo populair is als in het Spaans (hp: 24)⁶.

Terra incognita
In vele talen is haiku nog vrijwel onbekend. Met slechts 11.300 hits voor 206 miljoen gebruikers komt het Arabisch niet eens voor de komma in de statistieken voor. Dit taalgebied hult dus wellicht nog tal van onontgonnen ontplooiingskansen voor de dichtvorm.
Een gelijkaardig verhaal doet zich, ietwat vreemder toch, voor het Russisch (hp: 5) voor. Hebben de Russische, Wit-Russische en Oekraïense haikuschrijvers de weg tot het internet nog niet gevonden? Of leent die taal zich minder tot het componeren van korte versvormen?
De Japanse buurlanden China (hp: 9) en Korea (hp: 6) scoren zeer zwak. Maar we moeten niet altijd zo ver gaan. In Europa scoren Turkije (hp: 13), Bulgarije, Griekenland (hp: 14) en IJsland (hp: 2) vrij slecht.
Misschien is het de rol van de World Haiku Society om te investeren in de bekendmaking van haiku in de landen waar de versvorm nog onvoldoende tot uiting komt.

Uitblinkers
We vertelden het al: het Nederlands (hp: 165) doet het in vergelijking met de andere talen helemaal niet slecht. In deze taal is haiku een pak populairder dan bijvoorbeeld in de vergelijkbare aangrenzende talen Frans, Zweeds, Deens (allemaal hp: 106) of Duits (hp: 72). De dichtvorm is dus wel echt ‘in’ in de Lage Landen.
Het Nederlands wordt hierin slechts voorafgegaan door drie Oost-Europese talen: het Hongaars (hp: 205), het Sloveens (hp: 361) en het Estisch (hp: 2240). Maar ook het relatieve succes van haiku in Litouwen (hp: 116), Servië (h: 107) en Kroatië (hp: 107) en, in iets mindere mate in het Tsjechisch (hp: 72), Roemeens (hp: 70), Slovaaks (hp: 65), Lets (hp: 48) en Pools (hp: 40) nopen ons tot het onderzoeken of het niet gaat om een algemener Oost-Europees verschijnsel. Maar hoe valt dat dan te rijmen met de quasiafwezigheid van haiku in de Bulgaarse virtuele wereld?

Voor Estland kunnen we met zekerheid gewag maken van een echte ‘hype’. Ik ondervroeg de vrij gekende Estse dichter Andres Ehin in verband met de oorzaak van de vitaliteit van haiku in zijn taalgebied. Hij verklaarde me dat haiku echt populair is in Estland. De Estse⁷ taal wordt gekenmerkt door heel vrije semantische aspecten, inzonderheid wat de woordbinding betreft. Het verkrijgen van een 5-7-5 structuur gaat veel vlotter dan bijvoorbeeld in het Engels of in het Duits. Bovendien is het zo dat de stamvader van de Estse poëzie in de 19de eeuw al korte gedichten schreef over de natuur en het wisselen van de seizoenen. Er is tenslotte nog een nauwe band qua invalshoek tussen het oude Estse tarapitianisme (een voorchristelijke godsdienst) en het Japanse shintoïsme. Maar wellicht de voornaamste oorzaak van het succes ligt er in het feit dat vrijwel elke Estse dichter haiku’s heeft geschreven en nog schrijft. Het leek zelfs
(zo schrijft Kati Lindström8 van de Universiteit van Tartu), om het met een kunstschaats- vergelijking uit te drukken, ooit een opgelegde cyclus in elke gepubliceerde dichtbundel. Er heerst daar dus geen scheidingsmuur tussen haiku en andere dichtvormen. Er is daar zelfs geen haikuvereniging, wellicht omdat de nood daar niet toe bestaat!⁹ Het gaat dus in de eerste plaats om de graad van volwaardigheid en erkenning van de haiku.

De Sloveense Alenka Zorman was van haar kant vrij verrast dat Slovenië in deze rangschikking de tweede plaats behaalde, terwijl de dichtvorm er pas ingang kreeg rond 1975 en zocht de oorzaken enerzijds in de twee actieve Sloveense verenigingen¹⁰ die zich met haiku bezighouden maar benadrukte anderzijds ook dat voor de Sloveense haikuschrijvers haiku niet beperkt blijft tot het schrijven maar een hele levenshouding behelst waarin natuur, liefde en innerlijke bevrijding een grote rol spelen. Doch ook daar lijkt de goede mix van haiku met andere dichtvormen een aandeel te hebben in het succes, terwijl de erkenning in Slovenië van de haiku als volwaardige dichtvorm nog niet algemeen ingang gevonden heeft. Hoe dan ook, verdient de evolutie van haiku in Estland en Slovenië verder onderzoek.

Tot voorlopig slot
We kunnen ons blijven afvragen waarom haiku in het ene land of taal aanslaat en in het buurland of de verwante taal dan weer niet.
Het is wellicht zo dat, net zoals voor de populariteit van sport, bepaalde oorzaken moeten worden gezocht in pioniersfiguren en culturele elementen (onderwijs¹¹, media …). Vóór Björn Borg speelde niemand tennis in Zweden en veldrijden is zo goed als onbekend in Wallonië. Snooker is zelfs helemaal op een kunstmatige wijze door de media gecreëerd. Waarom is korfbal populair in het ene land en in het andere weerniet? En wat moeten we bijvoorbeeld denken van de rage van de sudoku¹²? Kortom, wat mogen wij verwachten als binnenkort de Estse¹³ schrijver Jaan Kaplinski de Nobelprijs wint?
De oefening die we in deze bijdrage deden zal binnen een jaar of vijf (of tien) wellicht opnieuw moeten worden uitgevoerd om te zien hoe de verhoudingen en de vitaliteit van haiku in onze wereld dan liggen. We zullen dan merken of de wat zwakkere talen in dit verband zich door deze dichtvorm hebben kunnen laten betoveren.

Noten

1. Dit is een eerste van een reeks artikels die gewijd zijn aan ‘haiku en internet’.
2. Dit valt nog wel mee. De letter ‘k’, zeker in combinatie met de ‘h’ en de ‘u’ is een uitzondering in vele talen. Voor de nieuwsgierigen vermelden we de schrijfwijze ‘haicu’ (53.100 hits op Google) in een aantal romaanse talen. De variant ‘haikoe’ maakt minder dan 5% uit van de Nederlandstalige hits en levert 16.600 hits op die normalerwijze bij het Nederlandstalige saldo zouden moeten worden toegevoegd. Haiku is overigens nog: een dorp van om en bij de 7.000 inwoners op Hawaï, een besturingssysteem in computerkunde en daarmee hebben we het zo ongeveer qua homoniemen gehad.
3. Yahoo! geeft zelfs 16.300.000 hits maar zit in dezelfde orde van grootte.
4. ‘Senryu’ geeft 356.000 hits (2,5%), ‘tanka’ weliswaar 9.430.000, maar daar zijn minstens 3 belangrijke homoniemen voor, ‘kyoka’: 265.000.
5. Het juiste quotiënt is natuurlijk 165 x 10 tot de factor –4. Voor de leesbaarheid laten we voortaan de nulletjes weg…
6. De regelmatige vertaling van haiku’s naar het Spaans – een typering van de Spaanse haiku is voor binnenkort gepland – leert ons dat we voor een gemiddelde
   Nederlandse haiku van 17 lettergrepen we ons gauw moeten beroepen op 24 Spaanse lettergrepen. Dit gegeven kan in het relatieve geringe succes een rol spelen. Maar misschien moeten we de oorzaak gewoon zoeken in de verspreiding van haiku in het Zuid- en Midden-Amerikaanse continent. De cijfers voor het Portugees zouden dit bevestigen.
7. Misschien moeten we ook beschouwen dat, net zoals het Hongaars, het Estisch geen Indo-Europese taal is.
8. A broad perspective on Estonian haiku as compared to its Japanese origins, Kati Journal: Studia Humaniora Tartuensia, 2001 Vol: 2 en Author, landscape
   and communication in Estonian haiku, Sign Systems Studies; 2002, Vol. 30 Uitgave 2, p654, 24p.
9. Moeten wij onszelf in de Lage Landen niet behoeden voor het onderhouden van gettovorming?
10. De beweging rond het tijdschrift Apokalipsa en de Haiku Club of Slovenia die in 1997 van start ging.
11. Een studie van haiku in de leerplannen Nederlands wordt gepland.
12. Nu we het hier toch over hebben, het verkleinwoord van haiku schrijft men zo: haiku’tje, net zoals men tiramisu’tje en, zo nemen we aan, sudoku’tje schrijft, al aanvaardt mijn spellingscorrector het niet…
13. Uitgeverij P gaf in 2005 een eerste bloemlezing Estse poëzie uit.