Max Verhart
De opgave voor dit nummer was haiku’s of senryu’s in te zenden met een middenregel die zowel kan worden gelezen in combinatie met de eerste als met de derde regel, maar niet met beide tegelijk. Aan de hand van het gegeven voorbeeld (sneeuw dwarrelt / in het kievitsnest / het eerste ei) werd bovendien duidelijk gemaakt dat door die twee verschillende manieren waarop het gedicht gelezen kan worden, het gedicht ook verschillend begrepen kan worden. Die meerduidigheid werd niet nadrukkelijk vereist, maar er is bij de beoordeling wel degelijk naar gekeken. Want als toepassing van zeugma niets aan het gedicht toevoegt, heeft die techniek geen meerwaarde.
Uit discussies weet ik overigens dat er lezers/dichters zijn, die vinden dat een haiku direct en eenduidig moet te zijn. Zij zullen deze techniek wellicht dan ook ontoelaatbaar vinden. Dat mag – maar de 22 dichters die tezamen 83 gedichten voor deze opgave inzonden denken daar, met mij, in elk geval anders over.
Opnieuw bleken overigens niet alle gedichten aan de opdracht te voldoen. Mogelijk was de uitleg niet duidelijk genoeg. Maar slecht begrijpen kan ook een gevolg zijn van het zozeer vast zitten aan bekende patronen, thema’s en technieken, dat het niet lukt om buiten die lijnen te denken.
Maar velen hadden de opdracht wel goed begrepen en de techniek goed toegepast. Dan had de dichter er dus prima voor gezorgd dat de middenregel zowel in combinatie met de eerste regel kon worden gelezen als in combinatie met de derde, maar niet met beide tegelijk. Jammer was dan als dat voor de interpretatie van het gedicht niks uitmaakte. Zo’n gedicht met zeugma zonder meerwaarde uit de inzendingen citeren is waarschijnlijk vervelend voor de dichter, daarom heb ik er zelf een van dat type verzonnen:
mistige ochtend
onder de bomenrij
walnoten rapen
Die is niet goed te lezen als één doorlopende zin. Er moet dus ergens een stop komen. Dat is het makkelijkst te illustreren door leestekens te gebruiken. Variant 1: Mistige ochtend onder de bomenrij. Walnoten rapen. Versie 2: Mistige ochtend. Onder de bomenrij walnoten rapen. In beide gevallen is de betekenis eigenlijk hetzelfde. Het is een weinig bijzondere herfsthaiku.
Dat het anders kan bewijzen de volgende twee dichters.
eerste sigaret regen gutst neer
alweer zo lang geleden op dampende karbouwen
zijn toekomstdromen blote kindertjes
Hans Reddingius Pom Hoogstadt
We geven de verschillende lezingen weer aan door leestekens te gebruiken.
Eerst Reddingius.
– Eerste lezing: Eerste sigaret alweer zo lang geleden. Zijn toekomstdromen. Helder is dat het personage in deze haiku lang geleden zijn eerste sigaret opstak. Of de toekomstdromen betrekking hebben op het verleden, de dromen die hij toen had, of op het heden, misschien de droom om van die verslaving af te komen, mag de lezer verder zelf invullen.
– Tweede lezing: Eerste sigaret. Alweer zo lang geleden, zijn toekomstdromen. Die eerste sigaret (misschien na een periode van niet roken) wordt nú opgestoken. Je kan de tekst lezen als het toegeven aan een nederlaag: van zijn toekomstdromen is weinig terecht gekomen.
Dan Hoogstadt.
– Eerste lezing: Regen gutst neer op dampende karbouwen. Blote kindertjes.
– Tweede lezing: Regen gutst neer. Op dampende karbouwen blote kindertjes.
In de eerste versie zien we eerst dampende karbouwen in de regen en vervolgens merken we de veel kleinere blote kindertjes op, die wellicht tussen of in de buurt van de karbouwen aan het spelen zijn. In de tweede lezing richt de ‘camera van de dichter’ zich eerst op de neergutsende regen om vervolgens te focussen op de karbouwen met blote kinderen op hun rug.
In beide gevallen zien we dus dat de lezer als het ware meedicht met de dichter door zelf de denkbeeldige leestekens te plaatsen en te herplaatsen. Het beeld is niet meer eenduidig, maar laat verschillende interpretaties toe. Het gedicht krijgt iets van een holografisch plaatje dat verschillende beelden laat zien naarmate je het licht er anders op laat vallen. En dat effect maakt natuurlijk de meerwaarde van zeugma als haikutechniek uit. In een ander soort gedicht zal je er minder makkelijk mee uit de voeten kunnen, zou ik denken. Andere voorbeelden uit de inzendingen:
flakkerend kaarslicht najaarswind giert
dwalend in de tumulus over geploegde akkers
schaduw van vroeger wilde ganzen
Jacoba Voet Maria De Bie-Meeus
De techniek van de variabele stops zal nu wel duidelijk zijn. In het gedicht van Voet kun je bijvoorbeeld lezen: 1. dat iemand door de tumulus (prehistorische grafheuvel) loopt met een flakkerende kaars die schaduw werpt, óf: 2. dat er in de tumulus een kaars staat te flakkeren die ‘dwalende’ schaduw veroorzaakt van degene die daar rondloopt.
De Bie-Meeus toont ons wind die over een akker jaagt waarop een troep ganzen bivakkeert. Maar houd je haar holografisch plaatje net even anders, dan zie je een vlucht ganzen in de gierende wind over de akker vliegen.
Misschien is dat trouwens wel een betere term dan ‘haiku met zeugma’: holografische haiku!
Hier volgen er nog vijf met telkens een korte interpretatie.
wilde ganzen het regent bloesems
in golvende slierten bij ons in de achtertuin
de avondlucht een flinke bende
Ria Giskes Topy Wolf
Giskes : 1. We zien wilde ganzen onder een avondlucht, die uit golvende slierten bestaat. Voor mijn geestesoog ontvouwt zich het rivierenlandschap, waar ik dichtbij woon, met een troep ganzen in de uiterwaarden onder een avondhemel vol roze kleurende wolkenslierten. Heel vertrouwd! 2. Of het zijn golvende slierten ganzen die langs de avondhemel trekken. Ook heel vertrouwd!
Wolf : 1. In de achtertuin ligt allerlei rommel, die langzaamaan door bloesemblaadjes wordt bedekt. 2. In de achtertuin zorgen gevallen en vallende bloesemblaadjes voor een rommelig beeld.
bestofte stoelen groenblauwe pauw
omgekeerd op de tafel op het kale hek
een stuk verleden de eerste zoen
Willy Cuvelier Elisabeth Visser
Cuvelier : 1. Bestofte stoelen staan met hun poten omhoog op de tafel, een beeld dat iets uit het verleden oproept. Bijvoorbeeld de schoolklas van vroeger. Of die stoelen zelf zijn een stuk verleden. En ze staan al lang ondersteboven, want er heeft zich stof op neergelegd.
2. De stoelen zijn bestoft, maar staan gewoon op hun poten rond de tafel. En op die tafel ligt ondersteboven iets dat het verleden oproept.
In beide interpretaties ontstaan associaties met een nagelaten boedel.
Visser: 1. Onder het toeziend oog (of zelfs ogen op een uitgevouwen staart!) van een pauw op een hek delen twee jonge geliefden schuchter hun eerste zoen. 2. Er scharrelt een pauw op het erf, terwijl, zittend op dat hek, die twee jonge geliefden… inderdaad.
witte berken
aan de overkant van het ven
een man die plast
Frank Houtman
Houtman: 1. Een wandelaar staart tussen witte berken (nou ja, dat ‘witte’ kan gemist worden want dat berken wit zijn weten we) over een ven en merkt opeens dat aan de overkant iemand staat te plassen.
2. Iemand staat aan de rand van het ven te plassen, kijkt over het ven en merkt de witte berken aan de overkant op.
Tot zover een keuze uit de oogst aan inzendingen. Dat wil allerminst zeggen dat de niet geselecteerde gedichten slecht waren, maar wel dat ze hetzij niet voldoende aan de opdracht voldeden, hetzij dat de toepassing van zeugma geen meerwaarde aan het gedicht toevoegde.
Hopelijk is trouwens na deze bespreking het principe veel duidelijker geworden en voelt een aantal van de lezers zich gemotiveerd om opnieuw of alsnog wat met deze techniek te gaan experimenteren.