De choreografie van een gedicht

Ion’s Codrescu’s proefschrift over beeld en haiku

door Max Verhart

Haiga – de combinatie van tekst, kalligrafie en beeld – heeft de intense belangstelling van Codrescu, die er onder meer vier jaar studie aan wijdde en er een proefschrift over schreef. De titel luidt in vertaling: Verband tussen Beeld en Tekst in Japanse en Westerse haiga.
Hij behaalde er de doctorstitel mee. Het oorspronkelijk proefschrift, uitgebracht in tien exemplaren op A4-formaat met een harde kaft, was gedrukt op papier van hoge kwaliteit en bevatte 438 afbeeldingen, merendeels in kleur. De vormgeving was van Codrescu zelf en het resultaat wordt op zich als kunstwerk beschouwd.

Geen enkele uitgever was bereid het op dezelfde manier commercieel uit te geven, maar Editura Herald durfde wel een verkorte versie aan in kleiner formaat1 en uitsluitend in zwart-wit. Het resultaat is Imagine fli Text în Haiga2, een paperback van 351 bladzijden in een
formaat van 15,8 x 22,8 cm. Het behelst, zegt Codrescu, ongeveer 50% van zijn proefschrift, terwijl het aantal afbeeldingen sterk is teruggebracht.
De uitgave werd niettemin bekroond door een beroepsorganisatie van Roemeense schrijvers.

Vragen en antwoorden
In de Engelse samenvatting komt een aantal boeiende vragen voor waarop Codrescu’s proefschrift zich richt, en hoewel de antwoorden vast wel te vinden zijn in de Roemeense tekst ontbreken ze in de samenvatting. Bijvoorbeeld: Waarom worden westerse kunstenaars aangetrokken door deze kunstvorm?

Desgevraagd zegt Codrescu dat dat komt omdat ze aangesproken worden door de unieke manier waarop tekst, kalligrafie (taalteken) en beeld (beeldteken) samengaan. ‘Iets nieuws trekt kunstenaars in elke periode van de geschiedenis aan,’ merkt hij op. ‘Denk er bijvoorbeeld aan hoe Japanse prenten impressionistische en postimpressionistische schilders als Manet, Monet en Van Gogh hebben beïnvloed.’ En ook het uittillen van een haiku boven de betekenis
van het gedicht zelf, zoals in een haiga gebeurt, vormt een creatieve uitdaging voor elke kunstenaar.

Niet alleen schilders, pottenbakkers en componisten voelden zich door de haiku/haiga-esthetiek aangesproken, zo brengt Codrescu in herinnering, maar ook beroemde filmmakers als Serghei Eisenstein en Andrey Tarkovsky. En hij citeert de laatste: ‘Haiku bouwt zijn beelden zo op dat ze buiten zichzelf niets betekenen en tegelijkertijd zoveel uitdrukken dat je onmogelijk hun uiteindelijke betekenis kan vatten. Hoe nauwkeuriger het beeld overeenkomt met zijn functie, hoe onmogelijker het wordt om het te vangen in een heldere intellectuele formule. De lezer van de haiku moet erin worden opgezogen als in de natuur, erin duiken, zichzelf verliezen in de diepte ervan als in de kosmos, waar geen boven en geen onder is.’

codrescu01Maar houdt dit aangetrokken worden door haiku en haiga in dat we westerse haiga kunnen creëren? ‘Ja,’ concludeert Codrescu, ‘we kunnen westerse haiga creëren en de geest van haiga levend houden. We moeten de nieuwe mogelijkheden verkennen en manieren onderzoeken om tekst en beeld binnen dezelfde compositorische ruimte naast en tegenover elkaar te zetten. De tekst moet creatief worden ingepast in de vlakverdeling en niet alleen maar in een hoekje worden bijgeplaatst – zoals we dat tegenwoordig zien in de meeste haiga in veel haiga publicaties.

Ook moeten we de mogelijkheden van de westerse kalligrafie verkennen. Westerse professionele schilders zullen daarbij het nodige in te brengen hebben.’ Je past de term dialogisch schilderen toe op haiga. Wat bedoel je daarmee?
Codrescu: ‘De haiga is een dialogisch schilderij, omdat een haiga veel lege ruimte moet bevatten om de toeschouwer in staat te stellen hem in zijn verbeelding te voltooien. Een rechtstreekse illustratie verstoort die dialogische werking. Een overladen foto (vol kleuren), zonder lege ruimte verstoort de dialogische mogelijkheid eveneens.’

Dus de dialoog waar hij het over heeft is aan de ene kant de samenspraak tussen beeld, tekst, kalligrafie en lege ruimte. En aan de andere kant is het uiteindelijk die tussen de kunstenaar en de toeschouwer via het medium van de haiga.

Over het aandeel van de kalligrafie in de compositie heeft Codrescu op een andere plaats en een ander moment3 opgemerkt: ‘Ik vind dat de kalligrafie in een haiga de choreografie van het gedicht moet bepalen als onderdeel van de compositie en niet als iets toegevoegds.’
Wat klinkt als een commentaar op vele hedendaagse haiga’s, en met name fotohaiga’s.
En waarom bestempelt hij haiga zowel als ‘voltooid’ en als ‘onvoltooid’ kunstwerk?
Codrescu: ‘Een haiga schildering is op dezelfde manier voltooid én onvoltooid als een haiku zowel een voltooide dichterlijke vorm is als een onvoltooide dichterlijke uitdrukking. We kunnen een haiku beschouwen als niet meer dan een fragment van wat uitgedrukt wordt en in die zin is het een onvoltooide uitdrukking, maar tegelijkertijd kan de haiku een voltooide vorm zijn als we het als gedicht opvatten.’ Hetgeen heel goed verenigbaar lijkt, misschien wel identiek is, met de opvatting dat een (geslaagde) haiku een gezamenlijke inspanning is van schrijver en lezer. Op dezelfde manier is een haiga niet klaar als de kunstenaar het penseel neerlegt, maar pas als de kijker/beschouwer hem als een eigen ervaring heeft voltooid.

Het boek lijkt van wezenlijk belang om meer te leren over techniek, esthetica en andere aspecten van deze kunstvorm. Tenzij je Roemeens kent is de taal echter een onoverkomelijke barrière. De markt is waarschijnlijk te klein voor een Engelse (of Nederlandse of Vlaamse) uitgever om het risico te nemen het boek te laten vertalen en te publiceren. Maar als er een het aandurft, kocht ik onmiddellijk een exemplaar!

  1. De index lijkt echter niet aangepast aan het nieuwe formaat. De paginaverwijzingen kloppen niet.
  2. Ion Codrescu: Imagine fli Text în Haiga. Editura Herald, Bucureflti (Romania) 2008. isbn 978-973-111-038-7.
  3. Jean Emrich: The Spirit of Haiga – An Interview with Ion Codrescu. Reeds – Contemporary Haiga, Vol. IV, 2006.

De redactie van Vuursteen dankt Ion Codrescu voor de toestemming voor het plaatsen van een van zijn werken als illustratie bij dit artikel. Het gedicht dat hem inspireerde tot deze haiga is van de Ierse dichter Gabriel Rosenstock.