door Klaus-Dieters Wirth
Laten we het nu eens hebben over een element waarvoor haiku zich nauwelijks lijkt te lenen (dit in tegenstelling tot de drie hiervoor behandelde bouwstenen): de herhaling. je zou denken dat er voor een dergelijk stijlmiddel in haiku, beschouwd als een van de kortste dichtvormen ter wereld, juist om die reden geen ruimte zou zijn. Maar toch is de ‘repetito’ – een van de belangrijkste elementen in de literaire retoriek – ook in haiku steeds een belangrijk middel ten dienste van de ‘verpoëtisering’ van het genre geweest.
Formeel gezien omvat het begrip alles, van fonemen, morfemen, lexemen tot syntagmen aan toe, dus van klanken, lettergrepen, woorden tot uitdrukkingen. Alliteratie en assonantie komen in een latere aflevering van deze serie nog aan bod. In dit artikel gaat het vooral om structurele herhaling, op zinsbouwniveau.
Beslissender dan het uiterlijke aspect van de herhaling is haar functie, haar zeggingskracht, haar werking in samenhang met vorm en inhoud. Zo kan herhaling, verbazend genoeg, opperste verwondering suggereren, zoals bijvoorbeeld blijkt uit deze haiku van Basho:
Matsushima ah!
A-ah Matsushima, ah!
Matsushima ah!
…of bepaalde fenomenen imitatiegewijs schetsen, zoals in deze haiku van Yokoi Yayu (1702-1783) op zeer plastische wijze gelukt is:
Ach, nu is het herfst!
Tussen boom en boom en boom
de kleur van de hemel
Meestal wordt herhaling echter gebruikt om nadruk te verlenen, om extra opmerkzaamheid te genereren dan wel om atmosferische monotonie, melancholie of verveling op te roepen, zoals deze haiku van Gyudai (1732-1792) laat zien:
bladeren vallen
op gevallen bladeren
regen op regen
Kobayashi Issa (1736-1827) bewijst ons dat herhaling ook zelfs humoristische doelen kan dienen, hetgeen opnieuw duidelijk maakt dat het palet met mogelijke manieren van gebruik van dit stijlmiddel als zeer bont en breed kan worden beschouwd.
Aan de goddelijke neus
van de goddelijke boeddha
hangt een ijsdruppel.
Dan volgt hier, zoals altijd, weer een reeks internationale voorbeelden:
| Awakening out of the shadow my shadow Debi Bender (US) | ontwakend uit de schaduw mijn schaduw |
| lazy afternoon the geranium’s shadow rustles with the geranium Bruse Ross (US) | landerige namiddag de schaduw van de geranium ruist door de geranium |
| hazy moonlight falling on wet leaves falling on sidewalks Charles Bernard Rodning (US) | wazig maanlicht valt op natte bladeren valt op trottoirs |
| the river the river makes of the moon Jim Kacian (US) | de rivier die de rivier maakt van de maan |
| the goose droppings spattered on spring grass full of spring grass Claire Gallagher (US) | de ganzenkeutels verspreid over het voorjaarsgras vol van voorjaarsgras |
| lily: out of the water… out of itself Nicholas Virgilio (US) | waterlelie: niet meer in het water… niet meer zichzelf |
| ocaso de otoño la sombra de un ave se vuelve la sombra de un árbol Israel López Balan (MX) | herfstschemering de schaduw van een vogel wordt de schaduw van een boom |
| dull afternoon – waterdrops slide into waterdrops john Barlow (GB) | saaie namiddag – waterdruppels glijden in waterdruppels |
| poppies among daisies among poppies summer rain David J. Platt (GB) | klaprozen tussen madeliefjes tussen klaprozen zomerregen |
| after the end of the thunder, the end of the rainbow Graham High (GB) | na het einde van de donder het einde van de regenboog |
| teaching the dog to fetch the ball I fetch the ball David Cobb (GB) | om de hond te leren de bal te halen haal ik de bal |
| dot-to-dot across field after field spring molehills Mark Rutter (GB) | stip na stip dwars door veld na veld lentemolshopen |
| the morning snow changes everything… changes nothing… David Rollins (GB) | de morgensneeuw verandert alles… verandert niets… |
| watching snowflakes drop into the lake become the lake Caroline Gourlay (GB) | kijken hoe sneeuwvlokken in het meer vallen het meer worden |
| leaf in the shade of a leaf in the shade Christopher A. White (GB) | blad in de schaduw van een blad in de schaduw |
| froid matin même l’ombre des mon ombre ne veut pas sortir Angèle Lux (CA) | koude morgen zelfs de schaduw van mijn schaduw wil niet naar buiten |
| Dans ce mauvais rêve on frappait encor l’enfant l’enfant qu’elle était Patrick Blanche (FR) | In deze boze droom sloeg men nog het kind het kind dat zij ooit was |
| neige fraîche – pas d’autres pas pue nos pas Damien Gabriels (FR) | verse sneeuw geen andere stappen dan onze stappen |
| Encore de la pluie – Encore l’unique sujet de conversation Patrick Somprou (FR) | Nog steeds regen – Nog steeds het enige onderwerp van gesprek |
| le sable entre ses doigts tout petits fuit fuit fuit Dominique Champollion (FR) | tussen zijn kleine vingertjes sijpelt sijpelt sijpelt het zand |
| Ik schil een appel. Zo geurde de kelder, thuis. ik schil langzamer. Bart Mesotten (BE) | Alleen in bed denk ik aan haar, ergens ver weg alleen in bed Marc Hendrickx (BE) |
| treurwilgen treuren minder in de lente lijkt het wel Carla Mostert (NL) | elke morgen gaat buurman zijn bus legen zijn lege bus Luc Lambrecht (BE) |
| Tussen twee oevers, wij groeten de koeien links en de koeien rechts. René Hombergen (NL) | |
| wo der sternenhimmel endet sternenhimmel Ilse Jacobsen (DE) | waar de sterrenhemel eindigt sterrenhemel |
| Baustelle Inmitten von Schutt steht Kübel an Kübel voll Schutt Michael Lindenhofer (DE) | Bouwplaats Te midden van puin staat kuip aan kuip vol puin |
| Augenkontakt Großmutter bückt sich lächelnd zu einem Lächeln Angelika Seikte (DE) | oogcontact grootmoeder buigt zich glimlachend naar een glimlach |
| Sonnenaufgang von Stille zu Stille Vogelschwingen Helga Stania (DE) | zonsopgang van stilte naar stilte vogelvleugels |
| Spätsommergarten Beere für Beere hebt sich der Ast Heike Stehr (DE) | nazomertuin besje voor besje verheft zich de tak |
| Wind im Marsch und Fehn Wind im Pfeifengras Wind in den Orgelbälgen Klaus-Dieter Wirth (DE) | wind in moeras en veen wind in het pijpenstrootje wind in de orgelbalgen |