Door Klaus-Dieter Wirth

Humor is, wellicht tegen de verwachting in, een substantieel bestanddeel van haiku; haiku is, niet zozeer in engere zin als wel in principe, uiteindelijk niets anders dan een humorvol gedicht. Naar klassiek Japans voorbeeld wordt haiku namelijk ten diepste gekenmerkt door de erin doorwerkende opgeruimde gemoedstoestand, de onbekommerdheid van de auteur, waarin een kracht doorschemert die kan wijzen op doorstaan, verwerkt leed.

In dit verband is het interessant om vast te stellen dat humor ook in de westerse literatuur pas in de 18e eeuw onder invloed van de Engelse humoristen zijn huidige betekenis van een speciale kijk- en voorstellingswijze gekregen heeft, en daarmee zijn plaats als bevatter van het komische, ofwel ‘het omgekeerd sublieme in de esthetiek’. De term ‘het omgekeerd sublieme’ komt van Jean Paul: ‘Humor ist das umgekehrt Erhabene. Er erniedrigt das Große an die Seite zu setzen und so beide zu vernichten, weil vor der Unendlichkeit alles gleich und nichts ist. (Humor is het omgekeer sublieme. Het verkleint het grote, om het naast het kleine, en verheft het kleine om het naast het grote te kunnen plaatsen, en zo beide te vernietigen, omdat op de schaal van de oneindigheid [immers] alles gelijk en [dus] niet is.)

Het komische kan gelegen zijn in het onderwerp zelf, in het karakter van het geschilderde, maar het kan ook worden opgewekt door de manier waarop iets beschreven is, zoals een taalgrap, een stijlvermenging, een verrassende functionele toepassing van meerduidigheid (het voor verschillende uitleg vatbaar zijn; dubbelzinnigheid), het gebruik van woorden die betrekking hebben op meerdere zaken, perspectiefwisseling of bizarre discrepanties.

Deze tweetalige voorbeelden hebben duidelijk aangetoond dat meerduidigheden vaak een – zelf ook eens te proberen – middel om humor te genereren kunnen zijn, dat aan de andere kant meestal een bijzondere inspanning vereist bij het vertalen, waardoor het resultaat daarvan zelden geheel tot tevredenheid stemt.

Wat bij woordspel in haiku tot elke prijs vermeden moet worden is dat dit een doel op zichzelf wordt, dat er te nadrukkelijk naar wordt gezocht, waardoor het aan zijn doel voorbijschiet, en oninteressant wordt. Toch kan een vrijwel puur woordspel heel goed de inspiratie vormen voor een geslaagde haiku, als het tenminste lukt om de gedachteflits op te rekken tot een ervaring met meer algemene waarde. Er moet wel voor gewaarschuwd worden om de twee/meerduidigheid slechts als een cerebrale actie, als een bewuste truc in te zetten, omdat in dat geval de spontaniteit en de natuurlijkheid voornamelijk afnemen. Contextueel het meest werkingsvol zijn woordspelletjes als hierdoor de betekenis geleidelijk van het ene in het andere beeld glijdt, zoals in dit voorbeeld met de theezakjes:

Een ander probleem met humor is dat niet alle mensen hetzelfde gevoel daarvoor hebben. In extreme gevallen zal de een geen spier vertrekken, terwijl de ander dubbel ligt van het lachen. Nog lastiger wordt het wanneer je het humorbegrip grensoverschrijdend (letterlijk) bekijkt, en typisch landgebonden voorwaarden of zaken, die voor buitenlanders nauwelijks meer te volgen zijn, een rol spelen. Hierbij een Franstalig voorbeeld:

De verklaring luidt als volgt: Een Franse manier om op 1 april iemand beet te nemen is ‘een aprilvis op hem bevestigen’ (faire un poisson d’avril à quequ’un), een briefje in de vorm van een vis op zijn rug te kleven. Kennelijk worden mensen hierdoor getriggerd om de bewuste persoon te gaan bellen want als gevolg van dat briefje op de rug werd de arme Lodewijk Vis (Louis Poisson) op de bewuste dag geteisterd door telefoontjes.