door Klaus-Dieter Wirth
Dit is alweer de negende aflevering van Haikubouwstenen. Tijd voor een korte overweging. Laat het duidelijk zijn dat alle voorbeelden in deze reeks mogen worden beschouwd als goed gelukte haiku’s. Zij verschenen immers alle eerder in internationaal bekende haikutijdschriften, -uitgaven en -bloemlezingen. Deze opzet is niet om een keur aan recepten te presenteren volgens welke haiku geschreven zou kunnen worden, maar juist om uit hetgeen er op haikugebied al geschreven is zoveel mogelijk compositorische overeenkomsten te abstraheren en deze afzonderlijk voor het voetlicht te brengen ter lering en inspiratie.
Een van de overwegingen was ook om hulp te bieden bij onzekerheden over wat er nu wel of niet ‘toegestaan’ is in haiku. Het vorige onderwerp, personificatie, is een mooi voorbeeld. In de eerste periode waarin haiku grotelijks bekendheid kreeg, vlak na de Tweede Wereldoorlog, ontstond er een behoefte aan gezamenlijke richtlijnen – niet zo verwonderlijk, omdat enthousiaste beginners nu eenmaal behoefte aan duidelijke regels hebben. De ‘haikupausen’ uit die tijd hebben toen gemeend te moeten verkondigen dat personificatie niet bij haiku zou horen. Hopelijk is het inmiddels duidelijk genoeg geworden dat wat eerder nog als een ‘verboden zone’ gold, inmiddels toegestaan is, voor zover men er overtuigend, creatief en ‘in de geest van haiku’ mee omgaat.
Deze aflevering van Haikubouwstenen stelt correspondentie (het corresponderende, in de zin van overeenkomstig zijn) aan de orde. Hierbij gaat het om het overeenkomstige tussen twee verschijningsvormen van verschillende herkomst. Overeenkomst kan zich op allerlei gebied voordoen, te denken valt aan kleur, vorm, beweging, sfeer, ontwikkeling…
Een paar voorbeelden:
| Elles virevoltent les feuilles dorées sur la tombe noire de la danseuse étoile Marie-Sylvine Dechaume (F) | het wervelen van de gouden blaadjes over de zwarte graftombe van de sterballerina |
| waning moon… the subtile phases of het aging face Harriet Bates (USA) | afnemende maan… de subtiele fasen van haar ouder wordend gelaat |
| spring grass the pony’s head through the fence Claire Knight (GB) | lentegras de pony steekt zijn hoofd door de omheining |
| Luna creciente: la sombra de mi hijo junto a la mia Frutos Soriano (E) | wassende maan de schaduw van mijn zoon naast de mijne |
De eerste twee voorbeelden zijn relatief simpel te begrijpen: de sterballerina wordt herkend in de over haar graf dansende blaadjes, en de haast onmerkbaar kleiner wordende maan doet denken aan de subtiele veroudering van een gezicht.
De laatste twee voorbeelden vergen iets meer: wat is toch het overeenkomstige tussen lentegras en de kop van een pony door de omheining? Is hier niet veeleer sprake van oorzaak-gevolg? De pony die zijn kop tussen de afrastering door steekt omdat het lekkerste gras immers altijd buiten de omheining groeit? Maar er is meer te ontdekken, zoals dat beide, het gras en de kop van de pony, ergens doorheen tevoorschijn komen.
En wat heeft een wassende maan te maken met de schaduw van een vader en zijn zoon? In eerste instantie is ook hier eerder een oorzaak-gevolgrelatie te herkennen: de maan schijnt en werpt schaduwen op de grond. Maar er is wel degelijk ook sprake van correspondentie: een wassende maan wordt groter, groeit langzaamaan toe naar zijn werkelijke grootte, wat je (nog) niet ziet is toch aanwezig – net zoals een volwassen man in aanleg al aanwezig was in de jongen die hij in zijn jeugd was, net zoals een zoon in meerdere of mindere mate zal toegroeien naar het beeld van zijn vader.
Het creatieve gebruik van correspondentie stond noch in Japan, noch in het Westen ooit ter discussie. Integendeel, het opent steeds deuren naar nieuwe inzichten door de verrassing die optreedt bij het tegenover elkaar stellen van zaken, en het is daarmee een probaat middel gebleken om het nieuw beleefde of ervarene onder woorden te brengen.
De opmerkzame lezer was het in eerdere afleveringen vast ook al opgevallen dat verscheidene van de gepresenteerde haiku’s onder meer dan één noemer kunnen worden gevat, dat er bijvoorbeeld naast het principe van oorzaak en gevolg, waarbij een haiku ter sprake kwam, tegelijkertijd sprake kon zijn van verrassing en humor. Waarom ook niet? De enige voorwaarde voor het opnemen van een haiku is dat hij een goed voorbeeld is voor wat er op dat moment aan de orde is. Dat sluit niet uit dat hij ook in een andere aflevering gebruikt had of zou kunnen worden.
De plaatsing van een haiku in een categorie kan dus soms arbitrair zijn, maar niet alleen omdat er in een haiku, zoals gezegd, soms meerdere categorieën van toepassing zijn. Zeker ook omdat bepaalde categorieën elkaar kunnen overlappen. Toegespitst op het huidige onderwerp: waar ligt nou bijvoorbeeld precies de grens tussen correspondentie, en correlatie (op wisselwerking berustende overeenkomst), parallellisme (als gelijkstandig te verstaan), vergelijking en metafoor?
Hoe het ook zij, enkel de effectieve en goed gelukte inzet van een elementaire literaire bouwsteen is bepalend. De categorie waarin een haiku wordt ondergebracht dient enkel de uitleg zelf, en doet niets af aan wat de betreffende haiku eventueel nog meer in zich bergt of hoe hij nog meer verstaan kan worden.
Het poëtische gehalte is mijns inziens in alle gevallen essentieel voor de waardering en de literaire betekenis van een gedicht en – voortvloeiend daaruit – ook voor opname in deze reeks.
Dan volgt nu een internationale reeks haiku’s waarin, naast eventuele andere eigenschappen, op zijn minst óók correspondentie te herkennen is:
| tidal surge the dead stringray’s wings fold and unfold Carole Mac Rury (USA) | getijdegolf de vleugels van een dode pijlstaartrog gaan open en dicht |
| aphid covered roses the wait for biopsy results Eve Luckring (USA) | rozen vol luis het wachten op de uitslag van de biopsie |
| parched field – a buzzard wheels in an empty sky Keith McMahen (USA) | uitgedroogd veld – een buizerd cirkelt in een lege hemel |
| late afternoon – the cello sonata shifts to a minor key Hortensia Anderson (USA) | laat in de middag – de cellosonate moduleert naar mineur |
| foggy day het gropes for his glasses Alzheimer patient Victor P.Gendrano | mistige dag hij tast naar zijn bril alzheimerpatient |
| fly fishing the thin, wind-blown line of a spider Jim kacian (USA) | vliegvissen de dunne spindraad windbewogen |
| Father’s day teeth missing from the pocket comb Roberta Beary (USA) | Vaderdag de ontbrekende tanden van het zakkammetje |
| granite headstone the remains of het stubbornness Marian Olson (USA) | granieten grafsteen wat overbleef van haar koppigheid |
| a page torn from het diary het abortion Gregory Hopkins (USA) | een blad gescheurd uit haar dagboek haar abortus |
| we promise each other nothing will change slack tide Deborah P. Kolodji (USA) | wij beloven elkaar dat er niets verandert doodtij |
| eating my desert I read the last page first Betty Kaplan (USA) | mijn toetje genietend lees ik eerst de laatste bladzijde |
| spring sunbeam the baby’s toes spread apart Peggy Willis Lyles (USA) | een straal lentezon baby’s teentjes spreiden zich |
| starting over – my footprints erased by the morning tyde Cara Holman (USA) | opnieuw beginnen – mijn voetsporen uitgewist door het ochtendgetij |
| tiger lilies he tells her how much he likes freckles Susan Contable (CAN) | tijgerlelies hij vertelt haar hoeveel hij houdt van haar zomersproeten |
| organics the farmer’s ruddy face among the apples Betty Warrington-Kearsley (CAN) | bioproducten het blozende gezicht van de boer tussen zijn appels |
| elle déploie un éventail l’Andalouse aux yeux sombres – soir de demi-lune Yves Brillon (CAN) | ze ontvouwt een waaier de donkerogige Andalusische – halvemaanavond |
| frosty morning a lorikeet’s call scratches the air Beverley George (GB) | ijzige ochtend de kreet van een papegaai bekrast de lucht |
| autumn evening last dregs of red wine in a bottle Patricia Prime (GB) | herfstavond een restant rode wijn in een fles |
| Matin de grisaille Si mièvres les chants de Noël dans le haut-parleur Patrck Blanche (F) | Sombere ochtend Zo krachteloos de kerstliederen uit de luidspreker |
| Anochece Al final del camino una casa abandonada Elsa Paseu (F) | Avondschemering Aan het einde van de weg een verlaten huis |
| half-moon in the meadow the swish of a scythe Maya Lyubenova (BG) | halvemaan in de weide het zwiepen van een zeis |
| Rast am Flussufer tief in mir die Trägheit des Stromes Brigitte ten Brinck (D) | rust aan de rivieroever diep in mij de traagheid van de stroom |
| Hüft-OP an der Eingangstür glänzt ein neues Scharnier Heike Gericke (D) | heupoperatie aan de toegangsdeur een nieuw scharnier |
| Novembernebel Der Arzt sieht einen Schatten auf dem Röntgenbild Hans-Jürgen Görung (D) | Novembernevel De arts ziet een schaduw op de röntgenfoto |
| Ungesagtes die fehlende Farbe in ihren Augen Gabriele Hartmann (D) | het onuitgesprokene de ontbrekende kleur in haar ogen |
| Häkeldekchen in der Zimmerecke eine Spinne Silvia Kempen (D) | gehaakte sprei in de hoek van de kamer een spin |
| gefrierender See Mutter zeichnet ihren letzten Wunsch Helga Stania (D) | dichtvriezend meer moeder ondertekent haar laatste wens |
| Meereswellen kommen und gehen Akkordeonklänge Klaus-Dieter Wirth (D) | golven komen en gaan accordeonklanken |
| Ze hield zo van wit – de morgen na haar sterven valt er poedersneeuw. Maria De Bie-Meeus (B) | De haven bij nacht In het gehesen visnet hangen de sterren Herwig Verleyen (B) |
| Witte seringen en bleke meisjesschouders – nu is het lente Guy Vanden Broeck (B) | rondom de rotsen strijken meeuwen neer en toeristen Ria Giskes-Pieters (NL) |
| voor opa’s boeken staan nu speelgoedautootjes netjes gerangschikt Ferre Denis (B) | Zachte landing op Mars. Op mijn broodplank vol kruimels landt een spinnetje. Monika Detter (B) |
| de treinreiziger hij dooft zijn sigaret en de boze blikken Geert Verbeke (B) | Nu moeder dood is draag ik haar erfjuwelen en haar gebaren. Clara Timmermans (B) |
| Laatzomeravond het schaap zoekt nog wat te drinken diep in de emmer. Marcel Smets (B) | na weken witten het huis half klaar – daar! in één nacht de wereld wit Bert Hoorn (NL) |