Hans Reddingius
Aanleiding
Het vertalen van poëzie, dus ook van haiku’s, is niet zo gemakkelijk. Het is een goede zaak dat er in dit blad de nodige aandacht aan wordt besteed. Immers, haiku’s komen tot ons vanuit de Japanse literaire traditie, en bovendien is schrijven en lezen van haiku’s nogal een internationale onderneming geworden. We zijn daarom aangewezen op vertalingen, want niemand van ons beheerst alle talen waarin men haiku’s schrijft. In erg veel gevallen krijgt Engels de rol van ‘tussentaal’, voor zover de haiku niet al direct in die taal geschreven was. Als we al het moois dat in de wereld geschreven wordt toegankelijk willen maken voor Nederlandstalige lezers, bijvoorbeeld de lezers van dit blad, dan zijn vertalingen uit het Engels in ieder geval regelmatig aan de orde.
In het lentenummer 2011 van Vuursteen publiceerden Adri van den Berg en Leidy de Boer een artikel getiteld ‘Vertalersdilemma’s’. Aan het einde van dit artikel stellen zij een algemene vraag en laten die volgen door een algemene opvatting, ik citeer:
‘Resumerend: hoe ver mag een vertaler gaan bij het omzetten van een oorspronkelijke haiku in een zo ‘mooi’ mogelijke Nederlandse haiku, en hoe ver mag hij gaan in het opbouwen van zijn particuliere beeld, bijvoorbeeld door beeldomkering?
De pure betekenis die de oorspronkelijke auteur aan zijn haiku wilde meegeven mag absoluut niet verloren gaan. Het is hoe dan ook essentieel dat de door de schrijver beoogde emotie behouden blijft, en dat vraagt een grote haiku-gevoeligheid van de vertaler.’
De algemene vraag heeft als bezwaar dat er geen algemeen antwoord op gegeven kan worden. Antwoorden als ‘heel ver’, ‘niet ver’, ‘een beetje ver’ zeggen immers niets. Het hangt er onder meer van af wat men ermee wil : wil men een zo letterlijk mogelijke vertaling ter ondersteuning van lezers die wel een beetje Engels kennen en het vermoeiend vinden om allerlei woorden in een woordenboek op te moeten zoeken? Of wil men dat het vertaalde gedicht weer een gedicht is met een poëtische kwaliteit die die van het origineel zo dicht mogelijk benadert ? Ik ga er nu maar van uit dat het gaat om een vertaling die als haiku gelezen en genoten moet worden zonder de oorspronkelijke taal erbij. Waar ik het dan over hebben wil is de algemene
opvatting die volgt op de vraag hoe ver men mag gaan. Op het eerste gezicht lijkt die nogal voor de hand te liggen, maar ik denk toch dat ik het er niet mee eens ben. Als je namelijk als eis stelt dat de pure betekenis die de oorspronkelijk auteur aan zijn haiku wilde meegeven absoluut niet verloren mag gaan en dat het essentieel is dat de door de schrijver beoogde emotie behouden blijft, dan kun je hoogstens aan het vertalen slaan als je die oorspronkelijke auteur persoonlijk kent, overleg met hem/haar pleegt en die auteur het Nederlands voldoende goed kan lezen om het resultaat te controleren.
Dat zal slechts hoogst zelden het geval zijn. In alle andere gevallen kan men er maar beter niet aan beginnen, want garanties vallen er dan niet te geven, en wie weet er nou van zichzelf of zij/hij wel een voldoende grote haiku-gevoeligheid bezit ? Ik wil daarom tegenover de door Adri van den Berg en Leidy de Boer gegeven opvatting een andere voorstellen.
Het gaat om de tekst
Als ik een haiku wil gaan vertalen heb ik te maken met een tekst en met niks anders. Die tekst maakt op mij een bepaalde indruk, ik meen hem op een bepaalde manier te begrijpen, ik heb er een affiniteit mee. Met andere woorden: vertalen begint volgens mij met lezen. Vervolgens wil ik naar beste weten een tekst in het Nederlands vervaardigen die de indruk die de gelezen tekst op mij maakt, het begrip dat ik ervan heb, en de affiniteit die ik ermee heb, weergeven.
Als mijn beleving en interpretatie van de tekst verschilt van wat de auteur wilde meegeven en/of beoogde, jammer dan, maar ik kan niets beters bieden dan mijn weergave van die tekst die ik gelezen en bestudeerd heb. Om het wat cru te zeggen: het gaat mij om die tekst, niet om de zieleroerselen van de auteur. Laat ik het eens omkeren.
Stel ik heb een haiku geschreven en ik laat die aan anderen lezen. Het komt wel eens voor dat een lezer de door mij vervaardigde tekst heel anders leest dan ik dacht dat mijn bedoeling was. Vind ik dat erg? Welnee, ik vind het wel interessant. Als je een tekst op verschillende manieren kunt lezen en interpreteren is het een goeie tekst, tenminste als we het over poëzie hebben.
Natuurlijk doe ik als vertaler mijn best om de betekenis recht te doen, natuurlijk gebruik ik mijn woordenboeken. Als ik lees: ‘a cat springs out of a rusty car’ dan denk ik ‘Ja, grappig, een kat springt uit een roestige auto’. Wacht even. Springt? Springen is toch ‘to jump’ in het Engels ? Toch maar ‘spring’ eens opzoeken in mijn college dictionary1. spring…v.i. 1. To move or rise suddenly and rapid ly; leap; dart: He sprang across the creek. 2. To move suddenly as by elastic reaction; snap together. 3. To move as if with a leap: An angry retort sprang to his lips”. [ spring… intransitief werkwoord 1. Plotseling en snel bewegen of oprijzen; springen; wegschieten: Hij sprang over de sloot. (sprang is de verleden tijd van spring) 2. Plotseling bewegen zoals door een elastische reactie; samenklappen.
3. Bewegen als met een sprong: Een boos antwoord sprang naar zijn lippen ] En nog een hele reeks soortgelijke betekenissen, steeds met iets plotselings en snels en krachtigs. Tja, het is dus wel een soort van springen, maar dan heel krachtig en pardoes, die kat schiet als het ware uit de auto te voorschijn. Moeilijk om daar een goed Nederlands equivalent voor te vinden. Dus dan gaan we knutselen. De oplossing van Max Verhart bestond hieruit dat hij niet de kat uit de auto laat springen, maar de auto de kat laat lanceren. Ik heb hierover zitten nadenken. Voor mij is het treffende van deze haiku de contrastwerking: acaciageur – / de roestige auto / lanceert een kat.
De lenteachtige geur, die ouwe roestige auto en die levende kat die ineens uit die auto schiet. Dat zat in de oorspronkelijke Engelse versie en is terug te vinden in de Nederlandse versie. Evenzogoed zou het misschien aardig zijn om te zien wat de auteur zou vinden van een terugvertaling in het Engels : acacia scent / the rusty car / launches a cat. Mwah, dan vind ik de oorspronkelijke tekst toch beter klinken.
Ik ben natuurlijk geen ‘native speaker’, maar dat is de auteur van deze haiku, Ion Codrescu, ook niet. Je hebt in vertalingen vaak te maken met het probleem dat je door regels van grammatica en syntaxis gedwongen kan zijn de versopbouw te veranderen en/of een keuze te maken tussen verschillende geïmpliceerde betekenissen. Neem de volgende mooie tanka van John Barlow2, waar ik een letterlijke woord-voor-woord vertaling naast heb gezet :
in the dark in het duister
a tawny owl calls een bosuil roept
unanswered onbeantwoord
I pour out my last drop ik giet uit mijn laatste druppel
of whisky van whisky
Om er goed Nederlands van te maken moet ik om te beginnen ‘een bosuil roept’ veranderen in ‘roept een bosuil’. Dat is overkomenlijk. Maar nu komt een echt dilemma. Je kunt het gedicht in het Engels op twee manieren lezen, want er zit een zeugma in. Eerste manier: De bosuil roept, maar krijgt geen antwoord. Dat lijkt dus een eenzaam gebeuren. Ik hoor het roepen van de uil terwijl ik mijn laatste drup whisky uitschenk. Tweede manier : In het duister roept de bosuil. Onbeantwoord schenk ik mijn laatste drup whisky uit. Misschien heb ik een brief geschreven waar geen antwoord op kwam, misschien heb ik iets tegen iemand anders in de buurt gezegd maar heeft die geen antwoord gegeven. Ook een eenzaam beeld, en dan die zielige laatste drup… Maar wat moet de vertaler nou? In de eerste lezing worden de laatste twee regels ‘ik giet mijn laatste druppel / whisky uit’. In de tweede lezing moet het worden ‘giet ik mijn laatste druppel / whisky uit’. Ik vind het verder vervelend dat het woordje ‘uit’, dat een vertaling is van het Engelse ‘out’ nu zo raar achteraan komt te staan. Misschien prefereer ik een wat vrijere vertaling zoals :
in het duister
roept een bosuil
geen antwoord
ik neem mijn laatste drup
jenever
De mening van jou, lezer, wordt op prijs gesteld, misschien heb je een beter idee. Maar hoe dit ook zij : ik heb hier uitsluitend te maken met de tekst, niet met wat John Barlow, die ik wel eens ontmoet heb maar verder helemaal niet goed ken, ermee beoogd kan hebben. Misschien zit ik er met mijn idee over de beoogde emotie wel helemaal naast.
Het komt ook voor dat de doeltaal (voor ons het Nederlands) een mogelijkheid biedt die in de brontaal (bijvoorbeeld Engels) niet voorhanden is. Zie de vertaling, door de redactie van Whirligig, van een haiku van Neal Whitman:
by the garden wall bij de tuinmuur
a cat lies in the sunshine een poes in het zonnetje
still life still life stil leven stilleven3
In het Nederlands kun je stilleven aan elkaar schrijven, en dan betekent het een soort schilderij, in dit geval dus het soort tafereel dat met zo’n schilderij wordt weergegeven. Niet aan elkaar geschreven betekent het letterlijk stil leven. Je zou denken dat op deze manier de bedoeling van de derde regel versterkt wordt. Bovendien hoeft in de tweede regel geen werkwoord meer. In de Engelse versie ligt de poes in de zonneschijn. Maar als je het in de derde regel hebt over ‘stil leven’ is het wel duidelijk dat die poes niet loopt of sluipt of zelfs zit, maar ligt.
Achtergrondkennis
Nu moet ik toegeven dat de manier waarop ik een tekst lees wel degelijk te maken kan hebben met wat ik over de auteur weet. Het maakt wat uit of je een dichter bijvoorbeeld persoonlijk goed kent of niet, en of je hem/haar sympathiek vindt of niet. Ook is het van invloed in wat voor tijd en wat voor omstandigheden een gedicht is geschreven, en wat je daarvan weet. Als je haiku’s van Issa leest, of van Basho, kun je je niet losmaken van wat je weet over hun levens en wat daarover is geschreven. Hoe grondig je je in het leven en de levensomstandigheden van een dichter wilt verdiepen als vertaler is een kwestie van keuze en mogelijkheden, en, alweer, van het doel dat je met een vertaling wilt bereiken. Basho is van belang in de context
van de geschiedenis van haiku in Japan, en wat daarover bekend is wil men vermoedelijk laten meespelen in de interpretatie, en dus ook de vertaling, van zijn haiku’s. Sommige van die haiku’s zijn, zelfs al zijn ze vertaald, alleen te begrijpen met de nodige toelichting.
Voor mij is het dan vaak moeilijk om nog direct geraakt te worden door zo’n haiku, al kan ik hem interessant vinden. Van John Barlow weet ik dat hij zeer actief is als dichter, redacteur en uitgever, maar dat is niet van belang bij de vertaling van bovenvermelde tanka: dat gedicht treft mij en ik wil mijn enthousiasme erover graag met anderen delen.
Waardering van vertaalde haiku’s
Adri van den Berg en Leidy de Boer besluiten de alinea waaruit ik hierboven citeerde met: ‘De appreciatie van een meertalige haikubundel zal voor de individuele lezer afhangen van subjectieve elementen. Daardoor zal er wel altijd discussie mogelijk blijven over de vertalingen’. Daar ben ik het volledig mee eens. Het is nog sterker: de appreciatie van wat voor gedicht dan ook, vertaald of niet, zal altijd afhangen van subjectieve elementen, en die subjectieve elementen spelen dus ook een rol bij de vertaler die het gedicht gaat proberen weer te geven zoals hij/zij het beleeft. Maar als een vertaalde haiku werkelijk de pure betekenis die de oorspronkelijk auteur aan zijn haiku wilde meegeven zou bevatten en de door de auteur beoogde emotie volledig behouden zou blijven dan zou er weinig subjectiefs van de vertaler meespelen en zou er nauwelijks discussie mogelijk
zijn. Het probleem is nou juist dat niemand er zeker van kan zijn dat aan deze eisen is voldaan.
Lees je haiku’s (of andere teksten) die oorspronkelijk zijn geschreven in een taal die je niet kent dan ben je aangewezen op vertalingen. Het kan dan interessant zijn om verschillende vertalingen te vergelijken. Misschien vind je dan een bepaalde vertaling mooier dan een andere, maar of die mooiere vertaling de bedoelingen van de auteur beter weergeeft kun je niet weten.
Die vlieg niet doodslaan! Die vlieg niet doodslaan!
hij wringt voor u zijn handjes, Hij vouwt voor u zijn voetjes.
hij wringt zijn voetjes4 Hij wringt zijn handjes.5
Van Tooren Van der Molen
Do not kill the fly! Sla niet dood de vlieg!
See how it wrings its hands, Kijk hoe hij zijn handen wringt,
Its feet!6 Zijn voeten!
Blyth mijn vertaling
Stop! don’t swat the fly Ho! mep de vlieg niet
Who wrings his hands, Die zijn handjes wringt,
Who wrings his feet 7 Die zijn voetjes wringt
Bownas & Twaite mijn vertaling
Wat mij in de beide Nederlandse versies opvalt is dat ze de vlieg zijn handjes en voetjes laten wringen voor u. Mijn eerste kennismaking met deze haiku was in de versie van Bownas en Thwaite, waarin dat ‘voor u’ niet voorkomt. In de Nederlandse versies stoort het me, het is overbodig, maakt het versje sentimenteler dan de Engelse versies.
Ik begrijp niet waarom Van der Molen met de voetjes begint in plaats van met de handjes. Daarmee neemt hij de verrassing weg, de laatste regel is nu een anticlimax. Verder maakt hij een verschil tussen ‘vouwen’ en ‘wringen’. Dat onderscheid wordt in de andere vertalingen niet gemaakt, en ik zie er de noodzaak ook niet van in. Hoe het er in het Japans staat weet ik niet, maar ik meen wel te weten dat van der Molen geen of weinig Japans kende en voor zijn herdichtingen uitging van andere vertalingen. De door mij hier geciteerde versies kende hij ongetwijfeld. De vertaling van Blyth vind ik even mooi als die van Bownas en Thwaite. Er zijn een paar interessante verschillen.
Blyth zegt : ‘Kijk hoe hij (of zij) zijn (of haar) handjes wringt…’ Dat ‘hij’ of ‘zij’ moet ik hier erin zetten omdat Blyth ‘it’ gebruikt, ‘het’, dat in het Engels gebruikelijk is voor dieren en andere niet-mensen. Dat ‘kijk hoe…’ is waar het, denk ik, om gaat : niet maar klakkeloos iets doen wat je zo gewend bent, maar eerst kijken en je verwonderen. Datzelfde effect bereiken Bownas en Thwaite met ‘Stop! don’t…’. Bownas en Thwaite doen nog iets anders : ze gebruiken niet ‘it’ maar ‘who’, waardoor de vlieg als het ware vermenselijkt wordt. Zoiets kun je in een Nederlandse vertaling niet nadoen en in het Nederlands kom je voor het probleem of het ‘hij’ of ‘zij’ moet zijn. Gebruikelijk is het dan om in vredesnaam maar ‘hij’
te gebruiken. Hoewel, in vredesnaam… misschien krijg je wel ruzie met de feministen…
Vertalen, het leidt vaak tot een beetje verlies, soms ook tot een beetje winst. Het is spannend om te doen, en als lezer/liefhebber kun je niet zonder vertalingen. Maar het doel is uiteindelijk altijd : poëzie.
Literatuurverwijzing
- Funk & Wagnalls, Standard College Dictionary. Text Edition. Harcourt, Brace & World, Inc. New York 1963
- Brian Tasker (ed.), In the ship’s wake. An anthology of tanka. Iron Press, North Shields UK, 2001 Ook in : Michael McClintock, Pamela Miller Ness & Jim Kacian (eds):The tanka anthology. Red Moon Press, Winchester USA 2003
- WhirligigMultilingual Haiku Journal, Vol I/1, May 2010
- J. van Tooren, Haiku Een jonge maan. Japanse haiku van de vijftiende eeuw tot heden. Meulenhoff, Amsterdam 1973
- Issa, Een wereld van dauw, een haiku-bloemlezing gekozen en in het Nederlands herdicht door W.J. van der Molen. De Beuk, Amsterdam 1992
- R.H. Blyth, Haiku Volume 3 Summer-Autumn. The Hokuseido Press Tokyo 1982
- Geoffrey Bownas and Anthony Thwaite, The Penguin Book of Japanese Verse. Penguin Books, Hammondsworth etc 1964.