Adri van den Berg en Leidy de Boer
In het lentenummer 2010 van Vuursteen werd bij Nieuwe Publicaties geschreven over de tweetalige bundel van Ion Codrescu waiting in silence/wachten in stilte. De bundel is uitgegeven door Max Verhart en hij vertaalde ook de haiku’s. Hierbij werd hij terzijde gestaan door Marlène Buitelaar en Hans Reddingius. De vertaling is vaak bijzonder mooi en een aanleiding om uitgebreider bij stil te staan. Enkele voorbeelden: ‘the precise strokes’ werd ‘de trefzekere halen’; ‘a butterfly flickers’ ‘een vlinder zigzagt’ en ‘dry leaves go upstream’ is vertaald in ‘dorre bladeren drijven stroomopwaarts’.
Bij vertalen komen principiële vragen aan de orde als : in hoeverre kan of moet een vertaling geheel samenvallen met het origineel (in de brontaal)? Dient de vertaling zo letterlijk mogelijk te zijn of heeft de vertaler vrijheid om een zo ‘mooi’ mogelijke haiku te maken – en hoever gaat die vrijheid dan?
Bij een uitgave met alleen vertaalde haiku’s kan de vertaler zich bij woordkeus en opbouw iets meer vrijheid veroorloven in zijn streven naar goede haiku’s. In het geval dat origineel en vertaling beide worden gegeven kan de lezer deze vergelijken. De appreciatie van de vertaling zal dan mede afhangen van talenkennis en van interpretatie van de woorden. Een ander belangrijk aspect, zowel voor vertaler als lezer, is de kennis van de cultuur waarbinnen de oorspronkelijke haiku is geschreven.
Uit deze tweetalige bundel waiting in silence zijn enkele haiku’s gekozen om diverse vertalers-dilemma’s te bekijken. Hiervoor is dankbaar gebruik gemaakt van enkele begrippen die Karel Hellemans introduceert in zijn korte artikel Een theoretisch kader in het herfstnummer 2001 van Vuursteen, bladzijde 83-84. Hij spreekt van ‘microstructurele verschuivingen’ bij wijzigingen die optreden bij het omzetten van de brontaal naar het Nederlands. Deze verschuivingen kunnen zowel vorm (de lengte van de regels zoals bepaald door het aantal lettergrepen, en hun volgorde) als inhoud betreffen.
Als voorbeeld een van de haiku’s uit de bundel met de vertaling van Max:
roadside motel – motel langs de weg –
afternoon sunlight op een lege stoel
on an empty chair middagzon
Omdat Codrescu de ‘empty chair’ op de derde regel plaatst, mogen we aannemen dat hij de lege stoel belangrijk vindt in de beeldopbouw en de sfeer die daardoor wordt opgeroepen. Door in de vertaling de stoel naar de tweede regel te verplaatsen krijgt de sfeer een andere nuance.
Karel Hellemans stelt : ‘overgang van particulier beeld naar universele sfeerbepaling is zo belangrijk, dat we alle verschuivingen in de volgorde als ongemotiveerde verschuivingen behandelen’. Iets dergelijks gebeurt in
acacia scent – acaciageur –
a cat springs out of de roestige auto
the rusty car lanceert een kat
Door de verwisseling van de tweede en de derde regel is er weliswaar niet zo’n duidelijke sfeerverandering onstaan als in het voorgaande voorbeeld, maar de vraag naar de oorspronkelijke bedoeling van Codrescu blijft bestaan.
Een andere verschuiving is het gebruik van een sterkere term dan die in de brontaal. Karel Hellemans noemt dat expressieve emfase.
rainbow view – regenboog –
a lingering nog een vleugje
perfume zoete geur
Het is verleidelijk om een eigen (geur)associatie te gebruiken die niet in de oorspronkelijke haiku genoemd wordt. In het streven naar een zo mooi mogelijke haiku is weglaten of toevoegen wellicht af en toe onvermijdelijk.
Ook in de ‘acacia scent’ haiku gebeurt iets dergelijks. Er is daar in de vertaling gekozen voor een aanzienlijk sterkere uitdrukking (lanceert) dan het oorspronkelijke ‘springs out of’.
Er is hier trouwens nog iets anders aan de hand want de beweging van de kat zelf verschuift naar die van de auto.
En bij ‘dry leaves go upstream’, dat vertaald is in ‘dorre bladeren drijven’ geeft het particuliere beeld van de vertaler, met de passieve blaadjes die stroomopwaarts drijven in plaats van het minder poëtische maar actieve gaan, een interpretatie die waarschijnlijk niet overeenkomt met de waarneming van de dichter en wat hij met de haiku zeggen wil.
Het volgende voorbeeld geeft weliswaar een minder individuele benadering van het Engels maar roept toch de vraag op wat het sterkere ‘verstart’voor de haiku doet, waar in het origineel ‘stopt’ staat,
leaves turn colour bladeren verkleuren
a snail moves een slak beweegt zich
then stops en verstart
Een niet onbelangrijke toevoeging vinden we in
hydrangea – hortensia –
into this stillness in deze stilte komt
the crescent moon de maansikkel op
De compacte, suggestieve bewoording, zonder werkwoord, van Codrescu wordt in de vertaling doorbroken doordat is gekozen voor het toevoegen van een werkwoord (opkomen, waarvan de twee delen bovendien gescheiden worden). Om de sfeer van stilte in de haiku van Codrescu te benaderen is er geen werkwoord nodig om de blik van de lezer van de hortensia naar de maansikkel te laten gaan. De vertaling heeft een beweging in zich terwijl in de brontekst de
onbeweeglijkheid van de stilte wordt benadrukt. Het woordje ‘into’ suggereert beweging, maar wat beweegt is in de vertaling niet hetzelfde als in de brontekst.
Expressieve emfase nodigt uit tot nadenken over de betekenis en gelaagheid van woorden, tot het vinden van een betekenis achter de betekenis zelf. Het vraagt een sterk inlevingsvermogen in de bedoelingen van de oorspronkelijke auteur. Dit is een van de grote uitdagingen voor een vertaler.
Een andere verschuiving, die Hellemans optionele verschuiving noemt, is het toevoegen of weglaten van respectievelijk een lidwoord of een werkwoordsvorm. In de voorgaande haiku zagen we al iets dergelijks maar een heel boeiend voorbeeld is ook:
a new bookmark een nieuwe boekenlegger
for the bible voor de bijbel
my parents read van mijn ouders
Voor de vertaling van het werkwoord ‘read’ zijn er diverse interessante mogelijkheden, en zodoende ook voor de onderliggende emotie. In het Engels zijn alle drie vervoegingen (tegenwoordige tijd, verleden tijd, deelwoord) gelijk. Kiest de vertaler voor de tegenwoordige tijd (lezen), dan suggereert dat dat de ouders nog leven.
De verleden tijd (lazen) roept op dat de ouders er niet meer zijn, dat de bijbel door het kind is geërfd en dat dit kind deze bijbel nog steeds gebruikt al is het met een nieuwe bladwijzer. Het deelwoord (hebben gelezen) lijkt te nuchter en emotieloos. De vertaler heeft er voor gekozen om het werkwoord weg te laten. Dit lijkt wat gemakzuchtig,
omdat in de brontaal bijna elk woord, elke regel, een gelaagdheid heeft die nu – vooral in de derde regel – ontbreekt.
Resumerend: hoe ver mag een vertaler gaan bij het omzetten van een oorspronkelijke haiku in een zo ‘mooi’ mogelijke Nederlandse haiku, en hoe ver mag hij gaan in het opbouwen van zijn particuliere beeld, bijvoorbeeld door beeldomkering ?
De pure betekenis die de oorspronkelijke auteur aan zijn haiku wilde meegeven mag absoluut niet verloren gaan. Het is hoe dan ook essentieel dat de door de schrijver beoogde emotie behouden blijft, en dat vraagt een grote haiku-gevoeligheid van de vertaler. Daarbij is het van belang om te kijken naar de invloed van Nederlandse woorden op de dynamiek, het ritme en de typografische schoonheid ten opzichte van de originele tekst.
De appreciatie van een meertalige haikubundel zal voor de individuele lezer afhangen van subjectieve elementen. Daardoor zal er wel altijd discussie mogelijk blijven over de vertalingen.
Het voorgaande is een poging om enkele van de dilemma’s van een vertaler zichtbaar te maken. Rest nog om te vermelden dat de bundel waiting in silence waaruit de illustratieve haiku’s gekozen zijn, blijk geeft van zorgvuldigheid en aandacht voor de geest van de haiku’s van Codrescu waarmee de vertalingen tot stand gekomen zijn.
Het is een bundel die, mede door de tweetaligheid, vraagt gelezen en herlezen te worden.