door Klaus-Dieter Wirth
Naast de verrassing waarover het eerste deel van deze serie artikelen ging, is ook het tegenover elkaar stellen van zaken, toriawase in het Japans, ook wel bekend als: juxtapositie een vaak voorkomend structuurelement in haiku.
Daarbij worden van oorsprong verschillende componenten op elkaar betrokken zonder dat daaruit noodzakelijkerwijs een nieuwe betekeniseenheid ontstaat. op deze manier wordt tegelijkertijd de – voor haiku karakteristieke – belangrijke spanningsboog versterkt, die de uiterlijke driedeligheid door een innerlijke tweedeling nog meer lading geeft. Hiermee samenhangend komt ook de eigenlijke betekenis van het snijwoord (kireji) in het spel, die extra dynamiek toevoegt aan de genrespecifieke assymetrie. Er wordt hierdoor een stuk lege ruimte (ma) geschapen, die in de Japanse esthetiek een centrale plaats inneemt als het gaat om de uitbreiding van de interpretatiemogelijkheden.
Dit is er de oorzaak van dat de verdeling van haiku in twee segmenten als een der wezenlijke vormtechnische uitgangspunten wordt gezien, wat dus ook de verklaring is voor het feit dat haiku zich maar zelden toont in de vorm van één doorlopende zin.
Jane Reichhold noemt het kleinere deel dat in veel gevallen als een soort slogan te verstaan is ‘fragment’ en het langere deel, doorgaans twee regels omvattend en vaak met een meer op een zin gelijkend woordverband ‘phrase’.
Lee Gurga gaat in dit verband meer in op het inhoudelijke aspect, wanneer hij concludeert dat de voornaamste techniek bij haiku bestaat uit het zonder enige interpretatie naast elkaar zetten van twee of drie poëtische beelden, waarvan ten minste één uit de natuur stamt. Het tweede (en eventueel derde) beeld houdt in meer of mindere mate verband met het eerste. Het hierdoor naar elkaar toe bewegen van deze beelden van verschillende herkomst brengt de lezer er onwillekeurig toe ze te vergelijken, waarbij hij zal proberen de open ruimte ertussen gevoelsmatig dan wel verstandelijk te overbruggen om zo uiteindelijk de erin aanwezige overeenkomsten c.q. verbanden te ontdekken.
Binnen de traditionele Japanse haiku-esthetiek zijn er meer van dit soort wisselwerkingen, zoals de echo, de uitweiding en de in dit artikel besproken contrastwerking. William J. Higginson noemde de interactie tussen de beelden al eens ‘het hart van de haiku’. Anderen vergeleken de ruimte tussen de verschillende beelden in een haiku met die van de midden- en de massa-elektrode van een bougie: is die te klein, dan wordt er niet genoeg energie opgebouwd voor de ontsteking van het brandstofmengsel: is hij echter te groot, dan kan er geen vonk ontstaan. Slechts bij een juiste afstelling springt de vonk in de ware zin van het woord over!
Er moet dus voor gezorgd worden dat het contrast tussen de in een haiku gebruikte beelden niet te groot is. Een al te extravagante versleuteling van beelden heeft een averechts effect, het komt erop aan de toevallig in onze omgeving ontdekte complexiteit te gebruiken, die ons door zijn associatiemogelijkheden des te meer verbaast en verrijkt.
In de loop van de volgende afleveringen van deze haikuanalyse zal overigens steeds weer blijken dat in goede haiku’s vaak sprake is van verscheidene structuurelementen tegelijk.
| a bite of cold peach – perspiration drips in hidden places Adelaide B. Shaw (USA) | hap uit een koude perzik zweetdruppels vallen op verborgen plekken |
| New Year’s Day my mother refreshes her old complaints Robert Epstein (USA) | Nieuwjaarsdag mijn moeder ververst haar oude klachten |
| gurgling stream the stone drying in my hand dies silently John Bird (Australia) | gorgelende beek de steen die in mijn hand opdroogt sterft stilletjes |
| Man lands on the moon – from the heap of the withered leaves an earthworm crawls out Federico G. Peralte (Philippines) | De mens landt op de maan uit een hoop verwelkte bladeren kruipt een worm |
| winter evening the begaar’s breath joins smoke from the fire Angelee Deodhar (India) | winteravond de adem van de bedelaar en de rook van het vuur |
| Drying river bed – On the waves of the sand Boats, going nowhere! Rashid Ghauri (Pakistan) | Droogvallend rivierbed – Op de zandgolven boren, Op weg naar nergens! |
| a chrysanthemum lights the darkened garden all alone Ion Codrescu (Romania) | een chrysant verlicht de verduisterde tuin in zijn eentje |
| populars lining the park still small in the sketch from my school days Slavko Sedlar (Serbia) | de populieren rondom het park nog maar klein op de tekening uit mijn schooljaren |
| in clear water a trout between sky and gravel Sean McWilliams (GB) | in helder water een forel tussen hemel en kiezels |
| Un soupçon d’orange teinte déjà les kakis Si bleues les bourraches Patrick Blanche (F) | Een vleugje oranje kleurt al de kaki’s Hoe blauw de bernagie |
| chargée d’emplette elle sllome entre les tentes des SDF Dominique Champillion (F) | met volle boodschappentassen slalomt zij tussen de tenten van de daklozen door |
| route de la mer dans la voiture elle s’allonge pour voir le ciel Philippe Quinta (F) | op weg naar de zee gaat ze languit liggen in de auto om de hemel te zien |
| entre los lirios a un lado del camino la lavadora Gustavo Carballo (Mexico) | tussen de lelies aan één kant van de weg een wasmachine |
| Un monje ciego Les ecos de su canto traen la luz Rafael Garcia Bido (Dominican Republic) | Een blinde monnik De echo’s van zijn lied brengen licht teweeg |
| El silencio, si, interrumpiendo la voz de los pájaros. Maria Pilar Alberdi (E) | De stilte, ja onderbreekt de zang van de vogels |
| brütende Hitze beim Arzt warten geduldig zwei Regenschirme Ruth Franke (D) | broeierige hitte bij de dokter wachten geduldig twee paraplu’s |
| die Greisin im Bett gefesselt von Kindergeschichten Helga Niewerth (D) | de oude vrouw bedlegerig, verstrikt in jeugdherinneringen |
| Verlassener Leuchtturm. Hinter den Scheiben den salzige Mond Wolfgang Beutke (D) | Verlaten vuurtoren Door de ruiten de ziltige maan |
| Die Tusche reiben… und noch ein Versuch Schnee zu malen Ramona Linke (D) | nieuwe inkt wrijven… en nog maar eens proberen sneeuw te schilderen |
| Vollmond am Fuß der Leiter Äpfel Gabriele Reinhard (D) | volle maan aan de voet van de ladder appels |
| Fieber – der Junge schüttelt seine Schneekugel Angelika Wienert (D) | koorts – de jongen schudt zijn sneeuwbol |
| lautlos das Vorbeiziehn der Landschaft im Lärm der Motoren Klaus-Dieter Wirth (D) | geluidloos trekt het landschap voorbij in de motorherrie |
| Schweigeorden – das Rauschen der Pappeln im Klosterhof Ina Müller-Velten (D) | zwijgende orden het geruis van de pelles in de kloostertuin |
| moderne kunst am ausgang das staunen über den himmel Bernadette Duncan | moderne kunst aan de uitgang de verwondering over de hemel |
| ca. 100 Milliarden Galaxien ich bin ca. nichts Dietmar Tauchner (A) | circa honderdmiljard melkwegstelsels ik ben zo ongeveer niets |
| Moeders piano vroeger vol melodieën hult zich in stilte Cees Kranenburg (NL) | de blinde pianist de enige van de band die nog blij kijkt Jeanine Hoedemakers (NL) |
| de rouwmaaltijd hij herinnert zich opeens wel honderd moppen Ludo Haesaerts (B) | het begint te sneeuwen. In de achteruitkijkspiegel mijn zwarte sporen Bart Mesotten (B) |