door: Klaus-Dieter Wirth

Ritme en klank kunnen beschouwd worden als de belangrijkste uiterlijke basiselementen van poëzie. Vergeleken met versmaat en rijm, zijn ze minder uitsluitend gericht op een abstract metrisch schematiseren. Daarom zijn ze bij uitstek geschikt voor de zeer compacte haikupoëzie, als middel om hier en daar accenten te leggen, zonder de voor haiku wezenlijke openheid ter discussie te stellen. Al in Haikubouwstenen 5, over alliteratie en assonantie, ging onze aandacht deze richting uit. Als voorbeeld twee woordparen: Tod – Teufel (dood, duivel), en Bergkristall – messenscharf (bergkristal, messcherp). De betekenisverwantschap in het eerste woordpaar (dood en duivel komen uit eenzelfde domein) wordt ondersteund door alliteratie (T. T). In het tweede woordpaar, dat de naam ‘voorwerp’ (Bergkristall) en een daaraan verbonden eigenschap (messenscharf) verbindt, versterkt de assonantie (e, s, a) deze verbondenheid nog eens.

Bij de onomatopee, het in spraakklanken geïmiteerde geluid, is er nog een extra dimensie, en wel dat zij boven het spraak-muzikale aspect vaak ook nog wijst in de richting van een betekenis. Berthold van Maris schreef een aardig artikel dat hier verder op ingaat: ‘Taal is niet toevallig’, zie kennislink.nl/publicaties/taal-is-niet-toevallig

Het uitdrukkelijk gebruikmaken van klank in een haiku kan het vertalen ervan soms flink bemoeilijken. Wanneer je verschillende talen met elkaar vergelijkt, wordt namelijk al vrij snel duidelijk dat ook spraakpsychologische en cultuurspecifieke factoren een rol spelen. Zelfs objectief vast te stellen zaken als kleuren of hoeveelheden kunnen onder invloed van de tijd in de geschiedenis, de plaats, of de culturele achtergrond anders worden waargenomen. Blauwe druiven zijn in Duitsland ook blauw, maar in Engeland zijn ze paars, en in Frankrijk zwart; 14 dagen in de betekenis van twee aaneengesloten weken zijn in Frankrijk en Spanja 15 dagen (quinze jours / une quinzaine; quince días / una quincena). Analoog hieraan ziet er, als gevolg van de klanken waaraan mensen door het gebruik van hun moedertaal gewend zijn, ook verschil in de manier waarop klanken worden waargenomen in de verschillende taalgebieden, wat tot uitdrukking komt in de wijze waarop wij ze reproduceren.

Anders dan je op het eerste gezicht zou vermoeden leidt het nabootsen van klanken dus maar zelden tot gelijkluidende klankimitaties; als gevolg van het feit dat niet alle klanken in elke taal vertegenwoordigd zijn blijkt het namelijk lastig om markante natuurfenomenen één op één te imiteren in spraak. Er bestaan weliswaar geluidsimiterende woorden die verrassend veel talen tot dezelfde klanknabootsing hebben geleid. ‘Gong’ is er een, en ook het geluid van de koekoek klinkt in veel talen ongeveer hetzelfde, net zoals woorden voor brommen, zoemen en sissen. Maar, afhankelijk van door wie en waar ze gehoord worden, worden bepaalde klanken vaker heel verschillend geïmiteerd. Een bekend voorbeeld is het kraaien van een haan: van kukeleku (NL), tot kikeriki (D), cock-a-doodle-doo (EN) cocorico (F) en quiquiriqui (ES).

Bij de koekoek was het geluid naamgevend voor het dier zelf, bij de haan bij ons niet, maar in het Frans weer wel (coq). Een mees heet in het Engels tit, in het Duits Meise, in het Frans mésange, in het Spaans paro, vrij willekeurige benamingen op het eerste gezicht (al valt de klankverwantschap tussen mees, Meise en mésange toch op) maar in het Amerikaans-Engels wordt inmiddels het via klankschildering tot stand gekomen neologisme chickadee gebruikt.

Tussen de klankimitatie als oorsprong van een woord, en het volledige afstand doen van enige akoestische achtergrond bij de woordvorming zitten vele gradaties. Ook niet op klankimitatie gebaseerde woorden kunnen overigens verrassend goed passen bij de begrippen die zij aanduiden. Er zijn taalkundigen die vermoeden dat minstens sommige anderssoortige benamingen voor zaken het resultaat zijn van een soort ‘afvalrace’ waarin de klank die het beste bij een ding of begrip ‘paste’, er daardoor aan is blijven kleven. Zie hiervoor het eerder aangehaalde artikel van Berthold van Maris.

Hoewel klanken en woorden dus in de richting van een betekenis kunnen wijzen, roept een bepaalde opeenvolging van klanken alléén, zonder de betekenisinhoud op de achtergrond, bij verschillende toehoorders echter niet zomaar vergelijkbare beelden op. Dat is de reden dat klankschildering uiteindelijk vaak niet ten volle kan worden begrepen, zeker niet in onbekende talen. Een voorbeeld van een Japanse haiku waarin de klank een hoofdrol speelt, maar waarbij toch extra informatie gewenst is om de inhoud in relatie tot de klank te kunnen bevatten:

Vertaling: met mijn hart hier / roept ginds iets? of toch niet? / de bergkoekoek

Faubion Bowers’ commentaar uit The Classic tradition of Haiku: De k-klanken imiteren de roep van de vogel. Het vers refereert aan de confuciaanse stelling: Als iemands geest elders is, zal hij weliswaar kijken maar niet zien: luisteren maar niet horen.

De zuivere muzikaliteit van de klank, als melodieuze werking van de klanken op zich, opgeroepen door klinkers of de opeenhoping van stemhebbende medeklinkers, kan zeker een bijdrage leveren aan de stemming van de toehoorder. Philipp Holstein refereerde hieraan toen hij in de Rheinische Post van 23-8-2011 de destijds net uitgekomen cd van Barbara Streisand What Matters Most recenseerde: ‘In het nummer Solitary Moon zitten vrijwel alleen zachte consonanten (b, m, w), een existentiële zoektocht in mineur… Ze waagt zich niet meer aan grote sprongen, de hoogte wordt hier en daar overschaduwd.’

Wij gebruiken termen als kort, lanh, helder en donker voor vocalen, en verbinden kwalificaties als hard en zacht aan consonanten, op grond waarvan wij deze klanken verbinden aan bepaalde stemmingen en expressies. Absoluut genomen hebben klanken echter weinig inhoudelijke betekenis. Klanken krijgen pas een stilistische en inhoudelijke meerwaarde wanneer ze, als een door de auteur beoogd ‘extra’, aan betekenisvolle woorden kleven. Een op dit principe gebaseerde, op het gevoel inwerkende woordkeuze blijkt vaak heel effectief om bepaalde minder rationele indrukken in taal om te zetten.

Hiermee valt onze blik ten slotte op de klanksymboliek die verder gaat dan het simpele nabootsen van klanken, waarbij woorden worden gekozen die sterk de geest ademen van hetgeen ze uitdrukken. Je kunt hierbij denken aan woorden als blubberen, glibberen, ploeteren, dwarrelen, dwalen, zwalken, lispelen… Het effect ervan is sterk persoonsgebonden,w at zich laat verklaren door grote individuele verschillen in begrips- en onderscheidingsvermogen. Wanneer we daarbij ook nog eens de grote individuele verschillen qua synesthetische gevoeligheid (zie Haikubouwstenen 3) in aanmerking nemen, is wel duidelijk dat de manier waarop wij taal ondergaan zeer subjectief is.

Uit het voorgaande volgt dat klankschildering alles bij elkaar genomen een poëtische delicatesse is die eigenlijk alleen in de originele taal ten volle genoten kan worden, omdat er juist in dit opzicht bij het vertalen vaak zoveel verloren gaat. Drie afzonderlijk voorbeelden om dit te verduidelijken. Allereerst een Amerikaanse eenregelige haiku van w.f.owen:

bouncing a ball of the wall brings childhood back

Het is niet moeilijk om te onderkennen dat veel an het origineel in de vertalingen verloren is gegaan. Ze zijn minder pregnant door de onmogelijkheid al die b’s door gelijkaardige medeklinkers te vervangen, en in het Nederlands is ook het binnenrijm (ball / wall; Bal / Wand) weggevallen. (Dan hebben we het nog niet eens over het ritme.) Ook dit gedicht van Patrick Blanche laat zich niet echt adequaat vertalen:

Ten slotte een Vlaamse haiku van Henri Decorte, die zich op zijn beurt weer lastig in het Duits laat vertalen, omdat het woord ‘Bonze’ weliswaar bestaat in het Duits, maar slechts bij ingewijden de voorstelling oproept van een Boeddhistische monnik in zijn typische oranjerode gewaad: Het roept daarentegen eerst en vooral het beeld op van een verachtelijke partijfunctionaris (vgl. het Nederlandse woord ‘partijbons’). Verder heeft het Duits geen woord om het klanknabootsende (en rijmende) gonzen te vervangen.

Voornoemde bezwaren kleven in meerdere of mindere mate aan veel van onderstaande vertalingen. Deze dienen voor zover dat het geval is dan slechts om het origineel – dat bij dit onderwerp vanzelfsprekend als uitgangspunt moet worden genomen – te kunnen begrijpen.