door Klaus-Dieter Wirth
Synesthesie (van het Griekse synaisthesis), in Van Dale in de hier bedoelde betekenis omschreven als ‘het verbinden van woorden uit verschillende zintuigsferen’ is niet alleen een speciale poëtische uitdrukkingsvorm, wij kennen het verschijnsel ook in het alledaagse spraakgebruik: knalrood, hardgeel, zachtroze, warme en koele kleuren, donkere en lichte tonen et cetera. We komen het als stilistisch middel al tegen bij de antieken, bijvoorbeeld bij Virgilius: ‘ater odor’ (zwarte geur), later in de barok, en bijzonder vaak in de romantiek bijvoorbeeld bij Clemens Brentano ‘Golden when die Töbe nieder’, en in het Frans symbolisme, waarvan we de term ‘audition colorée’ (kleuren horen) kennen, en waar Arthur Rimbaud in zijn gedicht Voyelles aan de afzonderlijke vocalen elk hun eigen kleur toekende (A zwart; E wit; I rood; U groen; O blauw). Vanzelfsprekend kent synesthesie ook in de Japanse poëzie een lange traditie.
Allereerst twee voorbeelden uit ‘de klassieken’:
| In de scherpe rettichsmaak bespeur ik de herfstwind Matsuo Basho | De witte dauw – vergeet nooit zijn smaak van eenzaamheid Matsuo Basho |
Uit de moderne tijd:
| Boeddha’s middelvinger luistert naar de herfstwind Kin’ichi Sawaki | Diep in de dalen omhuld door avondnevel nog nachtegalen Shuoshi Mizuhara |
En als overgang van de cultuur van de Oriënt naar die van het Westen twee voorbeelden van Susumu Takiguchi (haikupseudoniem: Ryuseki), Japanner van geboorte, die sinds 1971 in Engeland leeft, in 1998 de World Haiku Club (WHC) oprichtte en in 2000 het eerste Wereldhaikufestival in Londen / Oxford organiseerde:
| new potatoes – I eat the smell of earth too | nieuwe aardappelen – ik eet de geur van de aarde erbij |
| raining down autumn light – the sound of waterfall | het regent herfstlicht – het geluid van een waterval |
Gebruik van synesthesie is, juist vanwege haar poëtische karakter, belangrijk voor haiku, omdat het van nature nu eenmaal niet toereikende, enkel fotografische ‘snapshot’ overstijgt, waarmee een louter prozaïsche beschrijving wordt voorkomen. Daarmee is het een stap in de richting van de nog steeds niet voltooide erkenning van haiku als op zich staand poëtisch genre.
Interessant in dit verband is ook het statistisch onderzoek naar de afzonderlijke zintuiglijke waarnemingen waarover in haiku wordt gesproken dat werd uitgevoerd door David Cobb, voormalig voorzitter van de Britse haikuvereniging (BHS) en waarvan het resultaat in het juninummer van Blithe Spirit te vinden is.
Hij heeft daartoe alle 422 haiku’s uit het derde en vierde nummer van 2002 bekeken, en stelde vast dat 90 ervan niet waren terug te voeren op enige zintuiglijke waarneming, maar dan blijven er altijd nog 322 over waarin wel sprake is van iets wat door een der 5 zintuigen is waargenomen. Onderverdeeld per zintuig: 180 haiku’s over zien, 35 over horen, 15 over ruiken, 14 over tastzin en 7 over de smaak. In 81 haiku’s was er sprake van synesthesie, waarbij het dan voornamelijk ging over de verbinding van zien plus nog een ander zintuig.
Haiku als genre wordt bepaald door het inzetten van alle zintuigen, en haikuschrijven vereist dan ook een groot waarnemingsvermogen. Vanuit dit perspectief zou je het gebruik van synesthesie kunnen zien als ‘beeldhouwen’ met taal, iets wat haiku op een hoger plan zou kunnen brengen.
Hier volgt een internationale reeks voorbeelden waarin van dit enigszins exclusieve stijlelement gebruik wordt gemaakt.
| crushed mint – I stroke its fragrance from the cat’s back Linda Jeanette Ward (USA) | gekneusde munt – ik aaide de geur van de rug van de kat |
| in the bamboo garden I listen to the weight of snow Kath Abela Wilson (USA) | in de bamboetuin luister ik naar het gewicht van de sneeuw |
| the perfect shape of a thornbill eclipsed by song Greg Piko (USA) | de perfecte vorm van een doornsnavelkolibrie uitgewist door zijn lied |
| hearing the dog drink from his bowl I feel cooler Michael McClintock (USA) | bij het horen van de hond die uit zijn drinkbak slobbert voel ik me verfrist |
| moss-hung trees a deer moves into the hunter’s silence Winona Louise Baker (CAN) | zwaarbemoste bomen een hert betreedt de stilte van de jager |
| plum blossoms – the clear blue sky is part of the scent Rob Scott (USA) | pruimenbloesems – de strakblauwe lucht is deel van de geur |
| picking raspberries the sun in my mouth Sandra Simpson (NZ) | bij het frambozen plukken de zon in mijn mond |
| middle of winter playing Paganini sun on icicles David Cobb (GB) | midwinter Paganinispel van zon op ijspegels |
| chasing minnows – the boy’s net gathers only the scent of water mint Graham High (GB) | stekelbaarsjes vangen – het net van de jongen vergaart enkel de geur van watermunt |
| Petit à petit los flocons de neige éteignent le fracas du monde Bruno Hulin (F) | beetje bij beetje doven de sneeuwvlokken het lawaai van de wereld |
| Le merle de l’aube effleurant la bleuitude des myosotis Patricj Blanche (F) | De vroege merel beroert heel licht het blauw van de vergeet-mij-niet |
| Mondschale – Wie der Klang schwebt über den Zedern Wolfgang Beutke (D) | Maanvormige schaal – Hoe de klank zweeft boven de ceders |
| Die Löcher im Zaun stopft die Wicke mit Duft Petra Lueken (D) | De gaten in de heg vult de wikke met geur. |
| Perlenvorhang das Rascheln von gefiltertem Licht Klaus-Dieter Wirth (D) | kralengordijn het geritsel van gefilterd licht |
| onder mijn fietswiel zingt de verse sneeuw een zacht wit liedje Els Kooyman (NL) | gaatjes branden in een bamboestok de geur van muziek Max Verhart (NL) |
| licht van de maan – de zomertuin gehuld in geur en stilte Carla Mostert (NL) |
Geweldig! Ik kan zonder veel moeite ales lezen. Dankjewel !!! Jan.
Graag gedaan, veel leesplezier met een beter leesbare Vuursteen.
Henk van der Werff