Haikubouwstenen 12. Tijdsbehandeling

door: Klaus-Dieter Wirth

Vrijwel iedere haikubeoefenaar is tijdens zijn zoektocht naar het wezen van haiku op een zeker moment wel aangelopen tegen de definitie van Matsuo Basho (1644-1694), de onomstreden meester van de klassieke haiku, namelijk dat haiku niets anders is dan een weergave van een belevenis in het hier en nu, die op welke wijze dan ook als indrukwekkend wordt ervaren, niets anders dan de in een gedicht vastgelegde ervaring van het ogenblik, resultaat van een zintuiglijke waarneming, die – hoewel voorkomend uit het dagelijks leven – toch werd beleefd als iets nieuws.

Haikumomenten, een tijdsbegrip? Iets met de duur van slechts een ademtocht, maar wat desondanks over voldoende zeggingskracht beschikt? Of gaat het hier om het moment in de zin van ‘momentum’, datgene wat iets in beweging doet komen, dat bijzondere aan haiku eigene karakter, dat desondanks nauwelijks in woorden te vatten is, en gestoeld is op een diep inzicht. Hier begint het al relatief te worden.

Er zijn gebieden die volgens de gangbare opvattingen minder met de realiteit (zoals deze wordt bestudeerd in de wetenschap) van doen hebben – de wereld van volksverhalen1, de literatuur2, de religie3 – maar zelfs als we die uitsluiten laat de tijd zich vaak nog steeds niet helemaal vatten. Voor leken is het bijvoorbeeld nog altijd lastig om het verband te vatten tussen tijd en ruimte, zoals vastgelegd in de ruim alweer honderdjarige speciale relativiteitstheorie van Einstein, of om te begrijpen dat zelfs gelijktijdigheid ook maar een relatief begrip is (al kun je daar in onze tijd, met het vele uitgestelde kijken en luisteren wat wij doen, natuurlijk veel meer bij voorstellen dan toen je de meeste dingen nog niet zo vaak als je wilde achtereen kon zien of horen).

Objectieve, meetbare tijd en subjectief beleefde tijd dekken elkaar overduidelijk niet. Onze psychologische klok loopt nu eenmaal anders dan de mechanische klok. Ons gevoel voor tijd – geen van onze zintuigen, ons zesde zintuig meegerekend, is zich volledig bewust van de speelruimte tussen timelapse (tijdscompressie) en slow motion. Hoe lang duurt het nu, het actuele? Seconden kunnen een eeuwigheid duren, en een leven kan voorbijvliegen. Het tijdsbewustzijn (de tijdservaring), en de fysische tijd liggen mijlenver uiteen.

We maken onderscheid tussen een tijdstip en een tijdsbestek. Maar door welk van de twee wordt bijvoorbeeld ‘Pasen’ het best gedekt? Een kwestie van perspectief. Wanneer het om de datum gaat (hoewel die natuurlijk van jaar tot jaar verschilt), is het eerder een tijdstip, maar als het gaat om alles wat eraan vasthangt, dus om ‘de paastijd’, gaat het eerder om een tijdsbestek. Noemen we het jaartal 1789, dan zijn dat 365 dagen, maar wel dagen waarin dingen plaatsvonden die tot op de dag van vandaag diepe sporen hebben nagelaten. Hebben we het over de middeleeuwen, een geschiedkundig tijdvak, dan is het maar helemaal op welke schaal je dat beschouwt. Op de schaal van ontstaansgeschiedenis van de aarde is dat ook maar een tijdstip.

the sun sets
the sun rises
in the nicht train

Zoran Mimica (HR)
de zon gaat onder
de zon komt op
in de nachttrein

‘Tempus fugit’ (de tijd vliegt) was al bij de Romeinen een bekende uitdrukking, maar iedereen kent daarnaast ook de ervaring dat de tijd maar niet vooruit te branden is.

Ook in de wetenschap is er geen eenduidige opvatting. Ofwel wordt de tijd gezien als iets wat eindig is, ofwel wordt hij gezien als een homogeen continuüm dat oneindig deelbaar is. De Griekse filosofen stelden de tijd enerzijds als het onveranderlijke eeuwige zijn voor (Pamenides), maar anderzijds als een voortdurend ‘worden’ in de stroom van het ontstaan en vergaan der dingen – ‘panta rhei’ (alles stroomt) leerde Heraklites ons, de verandering als grondslag van alle verschijningsvormen. Plato legde de verbinding tussen de oorsprong van de tijd en de structuur van de kosmos, Aristoteles verbond tijd met de bewegingsprocessen van de wereld. Voor Kant daarentegen was de tijd een aan elke verschijningsvorm ten grondslag liggend formeel uitgangspunt (net zoals plaats – wij relateren alles aan tijd en plaats en kunnen zo nadenken over oorzaak en gevolg). En nog recenter verklaarde de Franse filosoof Henri Bergson, voortbordurend op het werk van de fenomenoloog Edmund Husserl, de beleefde tijd, de innerlijk ervaren tijdsstroom (die door hem ‘durée’ wordt genoemd) als oorspronkelijk en creatief (de werkelijke tijd); de objectieve (meetbare) tijd daarentegen enkel als een verstandelijke constructie vanuit het gezichtspunt van de ruimte. De romanist Harald Weinrich4 kwam op grond van taalkundige studie tot deze verfijning: hij maakte onderscheid tussen de ‘besproken’ en de ‘beleefde’ tijd.

Goed beschouwd stapte Basho ook af van een eenzijdige tijdsopvatting, wat tot uitdrukking komt in het gegeven dat hij de balans tussen het onveranderlijke, duurzame (fueki) en het vluchtige, gebeurtenisafhankelijke (ryuko) – vrijer uitdrukt: de wisselwerking tussen eeuwige waarden en poëtische vernieuwing – beschouwde als een der grondcriteria voor een goed gelukte haiku.

Een interessant verdere verklaring voor Basho’s kernboodschap dat haiku gewoon is wat zich ‘hier en nu’ aandient, komt van de dichter José Martin Portales5, waarbij hij vooropstelt dat men deze boodschap bniet puur rationeel, maar poëtisch verstaan moet, want ‘wat er werkelijk aan de hand is, is, dat wat er gebeurt, in woorden gevat wordt, en aldus ophoudt alleen maar in de existentie gevangen te blijven, om zich juist te herkennen als open voor de werkelijkheid, open voor de onuitputtelijke en mysterieuze zingeving. Het gaat dus om de bewustwording, zoals die optreedt bij het tot uitdrukking brengen van iets in woorden.’ Hierbij gaan gebeurtenissen als het ware door het filter van de waarnemer voordat zij de lezer of toehoorder bereiken, waarbij er een stuk geschiedenis van de waarnemer aan die gebeurtenis vastgekleefd komt te zitten, omdat een waarnemer nu eenmaal altijd zichzelf ‘meebrengt’, in die zin dat wat hij waarneemt verbonden is met het gegeven dat hij juist dát uit de werkelijkheid plukt om er aandacht aan te besteden wat voor hem onbewust al betekenis heeft.

Jim Kacian zegt in zijn essay, First Thoughts – A Haiku Primer6: ‘While experience, of whatever sort, is primary to the creation of haiku, it is the radical step of recording the experience which opens ir from a private experience into a work of art. Moments of insight are usually actual rather than verbal, so the act in which the catalog of “what’s happening right here, right now” is selected, organized, alchemized into poetry.’

(Hoewel een ervaring, van welke aard dan ook, onmiskenbaar de input is voor de creatie van een haiku, is het de radicale stap van het vastleggen ervan die de persoonlijke ervaring omzet in een kunstwerk. momenten van inzicht zijn gewoonlijk al ‘tegenwoordig’ voor zij in woorden gevat zijn, dus het vertalen van zo’n moment in taal is de artistieke sprong, de daad waarin een keuze gemaakt wordt uit de ‘catalogus van het hier en nu’ en deze gecomponeerd wordt tot (omgetoverd wordt in poëzie.)

Over de relatieve tijdsbehandeling bij de zogenoemde ‘klassieken’ van de Japanse haiku zegt Ekkehard May7 ten slotte: ‘De haiku als vastlegging van het ogenblik is vanzelfsprekend gericht op de onmiddellijke tegenwoordigheid. Maar laat in de achttiende eeuw, speciaal bij Buson en de dichters uit zijn directe omgeving, zien we ineens ook verzen die handelen over poëtische momenten in het verleden. ‘Men spreekt in dit geval van historiserende fictie (rekishiki-teki kûsô).

Zo opent zich voorbij de puur op het hier en nu gebaseerde opvatting van het ogenblik een interessant en gevarieerd speelveld, zoals zal blijken uit de voorbeelden. Veel plezier met het analyseren ervan.

Noten

  1. Zie bijvoorbeeld De monnik van heisterbach, een legende over de relativiteit van ruimte en tijd, waarin God een twijfelende kloosterbroeder in de tijdloosheid voert en hem weer in de tijd laat terugkeren, waar het intussen echter al zo’n 300 jaar later is.
  2. Een voorbeeld uit de vertelling van de Cubaan Alejo Carpentier Reis naar de oorsprong (Viaje a la semilla) waarin het leven van de grootgrondbezitter Don Marcial, Markies van Cappellania achterstevoren verteld wordt, van zijn doodsbed tot aan de bevruchting: ‘De kaarsen groeiden langzaam in de hoogte, verloren hun aanhangende druppels…’
  3. Zie. 2 Petrus 3, vers 8 ‘Doch deze ene zaak zij u niet onbekend, geliefden, dat een dag bij den Heere is als duizend jaren, en duizend jaren als een dag.’
  4. Harald Weinrich, Tempus. Besprochene und erzählte Zeit, München (H.C. Beck, 2001)
  5. José Manuel Martin Portales, ‘El haiku en el proceso de lo Real’, H.E.L.A. (Gaceta internacional de Haiku). Vol.12, Dez. 2011, p.13.
  6. https://blogs.harvard.edu/ethicalesq/first-thoughts-a-haiku-primer-by-jim-kacian/
  7. Ekkehard May, Ch~ukô – Die neue Blüte (Shômon III), Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung, Mainz 2006, p.338
Net zo’n vlieger
op dezelfde plek aan de hemel
als gisteren

Yosa Buson
Och, kijk een mus sprong
helemaal langs de veranda
met natte voetjes

Masaoka Shiki / J. van Tooren
Old photo:
dust on my sister
ageless smile

Susan Marie LaValee (USA)
Oude foto
stof op mijn zusters
tijdeloze lach

one of your sighs
has stayed with me
forty years, so far

John Stevenson (USA)
een van je zuchten
is me bijgebleven
nu al veertig jaar

family reunion
I return
to the girl I was

Johnette Downing (USA)
familiereünie
ik word weer
het meisje van vroeger

my shadow
now includes
a cane

Art Stein (USA)
mijn schauw
nu met
stok

childhood photos
before we knew
we were naked

Gregory Hopkins (USA)
kinderfoto’s
van voor we wisten
dat we naakt waren

waiting for her call –
a bowl of cherries
reduced to pits

Bob Lucky (USA)
wachten tot ze belt –
een schaal vol kersen
gereduceerd tot pitten

sequoia that fell
long before my birth
the path around it

Paul m. (USA)
de sequoia
die lang voor mijn geboorte omviel
het pad eromheen

standing in a queue
my shadow slowly
moves past me

Elizabeth Fanto (USA)
in de wachtrij
mijn schaduw komt me
langzaam voorbij

oak stump
a snail’s path
acroos the years

William Cullen Jr. (USA)
eikenstobbe
het slakkenspoor
dwars door de jaren heen

ice cream truck –
the richer taste
of memories

Adelaide B. Shaw (USA)
de ijscowagen –
voller van smaak nog
de herinneringen

all night drive…
radio voices
come and go

Roland Packer (USA)
nachtelijke rit…
radiostemmen
komen en gaan

grand-mère innue
visite chez sa petite-fille
avec une traductrice

Hélène Bouchard (CDN)
eskimo-oma
op bezoek bij haar kleinkind
met een tolk

the yacht
forever sailing
on the painted vase

David Brady (GB)
het jacht
voor eeuwig aan het zeilen
op de beschilderde vaas

early morning bus –
yesterday’s idle moments
still litter the pane

Andrew Detheridge (GB)
de vroege bus –
de verveling van gisteren
nog altijd zichtbaar op de ruit

barn door swinging shut
the darkness left inside
until next summer

Caroline Gourlay (GB)
de schuurdeur zwaait dicht
de donkerte blijft binnen
tot de volgende zomer

Mondau morning –
between my bike and the wall
fresh cobwebs

Anatoly Kudryavitsky (IRL)
Maandagmorgen –
tussen mijn fiets en de muur
nieuwe spinnewebben

Het zingen
van het theewater –
voor ik doof was.

Wim Lofvers (NL)
verlaten strandhuis
langzaam trekken de duinen
naar binnen

Bouwe Brouwer (NL)
het kattenluikje
zo nu en dan kleppert het
alsof ze er nog is

Truus de Fonkert (NL)
zelfs bij volle maan
zag ik nooit het krekeltje
dat ergens sjirpte

Guido Ruyssinck (B)
verblekende foto
mijn toekomstige ouders
zijn nog verliefd

Max Verhart (NL)
de kale tak
wiegt nog wat na als de kraai
is weggevlogen

Max Verhart (NL)
Met warme wensen
schrijft ze haar kerstkaarsen vol
elk jaar iets groter

Maria de Bie-Meeus (B)
Rode papavers
maar geen boerenmeiden meer
in het korenveld

Ferre Denis (B)
Mijn appelboom is kaal;
maar de appelgeur is in
huis komen wonen.

Clara Timmermans (B)
Ik neurie het lied
dat we blij samen zongen
langs de waterkant.

Clara Timmermans (B)
nog brandt één fakkel
van de barbecue
vroeg in de morgen

Marcel Smets (B)
ik zie het lopen
mijn overreden hondje
in een vreemde stad

Marcel Smets (B)
De meerkoet verdwijnt
daarginds in het riet – wat blijft
een baan van golfjes

Adri van den Berg (NL)
De zee spoelt nu weg
wat na een dag op het strand
was achtergebleven

Adri van den Berg (NL)
Het schroefwater schuimt
daar waar het schip is geweest
een spoor dat vervloeit

Inge Lievaart (NL)
het golvende riet
langs het voortgolvend water
wat blijft en blijft gaan

Inge Lievaart (NL)
na drie dagen
van de voice-mail gewist
zijn laatste woorden

Ria Giskes (NL)
in hun tuin
de lege schommel
elke dag leger

Ria Giskes (NL)
De vorm van het blad
blijft na de veegbeurt even
op het pad achter

Ann Colpaert (B)
als wrakhout spoelt aan
wat in de morgen zeilend
zee heeft gekozen

W.J. van der Molen (NL)
Haar liefdesbriefjes
leest hij nu via de e-mail,
ongeparfumeerd.

Walter Vereertbrugghen (B)
De herfst van bij ons
vindt hij terug in de smaak
van een okkernoot.

Walter Vereertbrugghen (B)
D’abord je grignote
les coins de mon petit beurre –
jái toujours cinq ans

Annick Baulard (F)
Eerst knabbel ik
de hoeken van mijn koekje –
ben nog altijd vijf jaar

un sourire
après trois jours de pluie
le retour de mon ombre

Lise Robert (F)
een lach
na drie dagen regen
mijn schaduw is er weer

Pasó el otoño
las hojas de los árboles
son ya camino

Luis Carril (E)
De herfst is voorbij.
De bladeren van de bomen
inmiddels weg geworden

desde lejos
el viento entre los árboles
y ya yesto aqui

Enrique Linares (E)
uit de verte
de wind in de bomen
daar is hij al

regreso a casa
y el olor de azucena
aún en casa

Mercedes Zayas, “Pinture” (E)
terug thuis
en de leliegeur
hangt er nog steeds

Puente romano
bajo sus arcos sigue
pasando el agua

Rafael Costa (Mex)
Romeinse brug
onder de bogen stroomt
nog altijd het water

by the warms tove
my granny telling the stories
of het granny

Dubravko Korbus (HR)
bij het vuur
mijn oma, mijn oma’s
verhalen vertellend

Snow again –
how much my son’s footprints
have grown

Ludmilla Balabanova (BG)
Opnieuw sneeuw
hoezeer de voetsporen van mijn zoon
gegroeid zijn

am grab der mutter
singe ich ein wiegenlied
mit ihre stimme

Beate Fischer (DE)
aan het graf van mijn moeder
zing ik een wiegenliedje
met haar stem

Gefunden –
auf alten Fotos
ihr Lächeln

Ilse Jacobson (DE)
Gevonden –
op oude foto’s
haar glimlach

Im Haus der Eltern –
die Treppe knarrt immer noch
an gleicher Stelle

Martina Sylvia Khamphasit (DE)
In het ouderlijk huis –
de trap kraakt nog altijd
op dezelfde plaats

Wartezeit beim Arzt
die Buddha-Statue sitzt hier
schon drei Jahre

Elisabeth Kleineheismann (DE)
Wachttijd bij de dokter
het boeddhabeeld zit hier
al drie jaar

alter Friedhof
der Palmzweig im Stein
wirg grün

Ruth Karoline Mieger
oud kerkhof
het palmtakje in de steen
wordt groen

Wintereinbruch
im alten Brunnen
verkruset de Zeit

Rudi Pfaller (DE)
de winter valt in
in de oude bron
stolt de tijd

(Vertaling en aanvullingen: Marian Poyck)