door: Klaus-Dieter Wirth

Vrijwel iedere haikubeoefenaar is tijdens zijn zoektocht naar het wezen van haiku op een zeker moment wel aangelopen tegen de definitie van Matsuo Basho (1644-1694), de onomstreden meester van de klassieke haiku, namelijk dat haiku niets anders is dan een weergave van een belevenis in het hier en nu, die op welke wijze dan ook als indrukwekkend wordt ervaren, niets anders dan de in een gedicht vastgelegde ervaring van het ogenblik, resultaat van een zintuiglijke waarneming, die – hoewel voorkomend uit het dagelijks leven – toch werd beleefd als iets nieuws.

Haikumomenten, een tijdsbegrip? Iets met de duur van slechts een ademtocht, maar wat desondanks over voldoende zeggingskracht beschikt? Of gaat het hier om het moment in de zin van ‘momentum’, datgene wat iets in beweging doet komen, dat bijzondere aan haiku eigene karakter, dat desondanks nauwelijks in woorden te vatten is, en gestoeld is op een diep inzicht. Hier begint het al relatief te worden.

Er zijn gebieden die volgens de gangbare opvattingen minder met de realiteit (zoals deze wordt bestudeerd in de wetenschap) van doen hebben – de wereld van volksverhalen¹, de literatuur², de religie³ – maar zelfs als we die uitsluiten laat de tijd zich vaak nog steeds niet helemaal vatten. Voor leken is het bijvoorbeeld nog altijd lastig om het verband te vatten tussen tijd en ruimte, zoals vastgelegd in de ruim alweer honderdjarige speciale relativiteitstheorie van Einstein, of om te begrijpen dat zelfs gelijktijdigheid ook maar een relatief begrip is (al kun je daar in onze tijd, met het vele uitgestelde kijken en luisteren wat wij doen, natuurlijk veel meer bij voorstellen dan toen je de meeste dingen nog niet zo vaak als je wilde achtereen kon zien of horen).

Objectieve, meetbare tijd en subjectief beleefde tijd dekken elkaar overduidelijk niet. Onze psychologische klok loopt nu eenmaal anders dan de mechanische klok. Ons gevoel voor tijd – geen van onze zintuigen, ons zesde zintuig meegerekend, is zich volledig bewust van de speelruimte tussen timelapse (tijdscompressie) en slow motion. Hoe lang duurt het nu, het actuele? Seconden kunnen een eeuwigheid duren, en een leven kan voorbijvliegen. Het tijdsbewustzijn (de tijdservaring), en de fysische tijd liggen mijlenver uiteen.

We maken onderscheid tussen een tijdstip en een tijdsbestek. Maar door welk van de twee wordt bijvoorbeeld ‘Pasen’ het best gedekt? Een kwestie van perspectief. Wanneer het om de datum gaat (hoewel die natuurlijk van jaar tot jaar verschilt), is het eerder een tijdstip, maar als het gaat om alles wat eraan vasthangt, dus om ‘de paastijd’, gaat het eerder om een tijdsbestek. Noemen we het jaartal 1789, dan zijn dat 365 dagen, maar wel dagen waarin dingen plaatsvonden die tot op de dag van vandaag diepe sporen hebben nagelaten. Hebben we het over de middeleeuwen, een geschiedkundig tijdvak, dan is het maar helemaal op welke schaal je dat beschouwt. Op de schaal van ontstaansgeschiedenis van de aarde is dat ook maar een tijdstip.

‘Tempus fugit’ (de tijd vliegt) was al bij de Romeinen een bekende uitdrukking, maar iedereen kent daarnaast ook de ervaring dat de tijd maar niet vooruit te branden is.

Ook in de wetenschap is er geen eenduidige opvatting. Ofwel wordt de tijd gezien als iets wat eindig is, ofwel wordt hij gezien als een homogeen continuüm dat oneindig deelbaar is. De Griekse filosofen stelden de tijd enerzijds als het onveranderlijke eeuwige zijn voor (Pamenides), maar anderzijds als een voortdurend ‘worden’ in de stroom van het ontstaan en vergaan der dingen – ‘panta rhei’ (alles stroomt) leerde Heraklites ons, de verandering als grondslag van alle verschijningsvormen. Plato legde de verbinding tussen de oorsprong van de tijd en de structuur van de kosmos, Aristoteles verbond tijd met de bewegingsprocessen van de wereld. Voor Kant daarentegen was de tijd een aan elke verschijningsvorm ten grondslag liggend formeel uitgangspunt (net zoals plaats – wij relateren alles aan tijd en plaats en kunnen zo nadenken over oorzaak en gevolg). En nog recenter verklaarde de Franse filosoof Henri Bergson, voortbordurend op het werk van de fenomenoloog Edmund Husserl, de beleefde tijd, de innerlijk ervaren tijdsstroom (die door hem ‘durée’ wordt genoemd) als oorspronkelijk en creatief (de werkelijke tijd); de objectieve (meetbare) tijd daarentegen enkel als een verstandelijke constructie vanuit het gezichtspunt van de ruimte. De romanist Harald Weinrich⁴ kwam op grond van taalkundige studie tot deze verfijning: hij maakte onderscheid tussen de ‘besproken’ en de ‘beleefde’ tijd.

Goed beschouwd stapte Basho ook af van een eenzijdige tijdsopvatting, wat tot uitdrukking komt in het gegeven dat hij de balans tussen het onveranderlijke, duurzame (fueki) en het vluchtige, gebeurtenisafhankelijke (ryuko) – vrijer uitdrukt: de wisselwerking tussen eeuwige waarden en poëtische vernieuwing – beschouwde als een der grondcriteria voor een goed gelukte haiku.

Een interessant verdere verklaring voor Basho’s kernboodschap dat haiku gewoon is wat zich ‘hier en nu’ aandient, komt van de dichter José Martin Portales⁵, waarbij hij vooropstelt dat men deze boodschap bniet puur rationeel, maar poëtisch verstaan moet, want ‘wat er werkelijk aan de hand is, is, dat wat er gebeurt, in woorden gevat wordt, en aldus ophoudt alleen maar in de existentie gevangen te blijven, om zich juist te herkennen als open voor de werkelijkheid, open voor de onuitputtelijke en mysterieuze zingeving. Het gaat dus om de bewustwording, zoals die optreedt bij het tot uitdrukking brengen van iets in woorden.’ Hierbij gaan gebeurtenissen als het ware door het filter van de waarnemer voordat zij de lezer of toehoorder bereiken, waarbij er een stuk geschiedenis van de waarnemer aan die gebeurtenis vastgekleefd komt te zitten, omdat een waarnemer nu eenmaal altijd zichzelf ‘meebrengt’, in die zin dat wat hij waarneemt verbonden is met het gegeven dat hij juist dát uit de werkelijkheid plukt om er aandacht aan te besteden wat voor hem onbewust al betekenis heeft.

Jim Kacian zegt in zijn essay, First Thoughts – A Haiku Primer⁶: ‘While experience, of whatever sort, is primary to the creation of haiku, it is the radical step of recording the experience which opens ir from a private experience into a work of art. Moments of insight are usually actual rather than verbal, so the act in which the catalog of “what’s happening right here, right now” is selected, organized, alchemized into poetry.’

(Hoewel een ervaring, van welke aard dan ook, onmiskenbaar de input is voor de creatie van een haiku, is het de radicale stap van het vastleggen ervan die de persoonlijke ervaring omzet in een kunstwerk. momenten van inzicht zijn gewoonlijk al ‘tegenwoordig’ voor zij in woorden gevat zijn, dus het vertalen van zo’n moment in taal is de artistieke sprong, de daad waarin een keuze gemaakt wordt uit de ‘catalogus van het hier en nu’ en deze gecomponeerd wordt tot (omgetoverd wordt in poëzie.)

Over de relatieve tijdsbehandeling bij de zogenoemde ‘klassieken’ van de Japanse haiku zegt Ekkehard May⁷ ten slotte: ‘De haiku als vastlegging van het ogenblik is vanzelfsprekend gericht op de onmiddellijke tegenwoordigheid. Maar laat in de achttiende eeuw, speciaal bij Buson en de dichters uit zijn directe omgeving, zien we ineens ook verzen die handelen over poëtische momenten in het verleden. ‘Men spreekt in dit geval van historiserende fictie (rekishiki-teki kûsô).

Zo opent zich voorbij de puur op het hier en nu gebaseerde opvatting van het ogenblik een interessant en gevarieerd speelveld, zoals zal blijken uit de voorbeelden. Veel plezier met het analyseren ervan.

Noten

1. Zie bijvoorbeeld De monnik van heisterbach, een legende over de relativiteit van ruimte en tijd, waarin God een twijfelende kloosterbroeder in de tijdloosheid voert en hem weer in de tijd laat terugkeren, waar het intussen echter al zo’n 300 jaar later is.
2. Een voorbeeld uit de vertelling van de Cubaan Alejo Carpentier Reis naar de oorsprong (Viaje a la semilla) waarin het leven van de grootgrondbezitter Don Marcial, Markies van Cappellania achterstevoren verteld wordt, van zijn doodsbed tot aan de bevruchting: ‘De kaarsen groeiden langzaam in de hoogte, verloren hun aanhangende druppels…’
3. Zie. 2 Petrus 3, vers 8 ‘Doch deze ene zaak zij u niet onbekend, geliefden, dat een dag bij den Heere is als duizend jaren, en duizend jaren als een dag.’
4. Harald Weinrich, Tempus. Besprochene und erzählte Zeit, München (H.C. Beck, 2001)
5. José Manuel Martin Portales, ‘El haiku en el proceso de lo Real’, H.E.L.A. (Gaceta internacional de Haiku). Vol.12, Dez. 2011, p.13.
6. https://blogs.harvard.edu/ethicalesq/first-thoughts-a-haiku-primer-by-jim-kacian/
7. Ekkehard May, Ch~ukô – Die neue Blüte (Shômon III), Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung, Mainz 2006, p.338