Arnold Vermeeren
De kwaliteit van kettingverzen als renga en rengay wordt behalve aan de kwaliteit van de individuele verzen afgemeten aan wat er tussen de verzen gebeurt : hoe de verschillende verzen zich tot elkaar verhouden. Iets vergelijkbaars geldt voor de combinatie tanka-schaduwspoor2. Immers, in de omschrijving van wat een schaduwspoor is, wordt gesproken over in het voetspoor treden van een tanka of de tanka als uitgangspunt nemen. Waaruit de relatie tussen tanka en schaduwspoor zou moeten bestaan wordt hierbij in het midden gelaten. Het is daarom aardig eens te verkennen wat voor relaties er zoal mogelijk zijn. In dit artikel wordt dat gedaan aan de hand van het begrip beleving ; een tanka verwoordt immers een
beleving3.
Binnen de grenzen van een gedicht, zeker als dat zo kort is als een tanka, is het nooit mogelijk een beleving in al zijn rijkdom te beschrijven. Een tankaschrijver zal dus keuzes moeten maken: bepaalde aspecten expliciet verwoorden, andere suggereren of helemaal weglaten. Omdat de belevingswereld van de tankalezer nooit exact dezelfde is als die van de schrijver zullen sommige aspecten van een tanka meer herkenning oproepen dan andere. Het ligt dan ook voor de hand dat de schrijver van een schaduwspoor (tevens lezer van een tanka) voortbouwt op juist díe aspecten van een tanka die aansluiten bij zijn of haar belevingswereld.
Maar wat voor soorten aspecten van beleving zijn er zoal te onderscheiden? Om dat uit te leggen maak ik een uitstapje naar de wereld van het ontwerpen van technologie voor games (een game wordt immers ook alleen maar een succes als de beleving ervan goed is). In de wereld van het game-ontwerp wordt soms een onderscheid gemaakt tussen vier met elkaar verweven aspecten van beleving. Het model dat zij daarvoor gebruiken4, is een algemeen model van beleving (niet specifiek voor games) en kan dus ook voor in tanka verwoorde beleving gebruikt worden. De vier aspecten zijn : emotie, zintuiglijkheid, compositie en ruimte/tijd. Ik licht ze, vertaald naar tanka, toe aan de hand van een tanka van Simon Buschman:
Het oogsten voltooid,
overal zet de herfst in,
vol van kleurenpracht;
er wordt gesnoeid en verplant,
de akkers straks winterklaar.
Aspect 1 : Emotie, stemming, gevoel is één van de belangrijkste aspecten van beleving. In sommige tanka’s worden heftige emoties expliciet benoemd, in andere wordt een stemming subtiel opgeroepen. De stemming, het gevoel in deze tanka is kalm. De tanka suggereert iets van de voldoening van het afronden van een periode, en van vertrouwen bij het voorbereiden op wat komen gaat.
Aspect 2: Zintuiglijkheid. In zowel tanka als haiku worden vaak zintuiglijke waarnemingen verwoord: er worden beelden opgeroepen, of bijvoorbeeld geluiden gesuggereerd. Die zintuiglijkheid kan helpen de stemming of emotie van een tanka over te brengen en kan bij de lezer herinneringen oproepen met misschien weer andere emoties. In deze tanka wordt de visuele kleurenpracht van de herfst opgeroepen, samen met beelden van snoeiende, verplantende mensen en van lege, bijna winterklare akkers.
Aspect 3: Compositie, opbouw, verhaal van de tanka of de erin beschreven ervaring vormt een derde aspect van beleving. Zo kan een tanka opgebouwd zijn uit twee delen, waarvan er bijvoorbeeld één een beeld verwoordt en de ander een gedachte of emotie. Maar ook kan een tanka in vijf regels een verhaal vertellen, of een gebeurtenis verwoorden. In deze tanka worden waarnemingen en gedachten als het ware opgesomd. Samen vertellen zij het verhaal van een oogst die voltooid is, en van akkers die klaar worden gemaakt voor de winter. Het is het verhaal van de herfst als opruimseizoen, als voorbereiding op de barre tijden van de winter waaruit weer nieuw leven kan ontstaan.
Aspect 4: Plaats en tijd. Het gebruik van, en de plaatsing in ruimte en tijd vormen het vierde aspect van beleving. Plaats en tijd kunnen op verschillende manieren een rol spelen in een tanka. De setting (plaatsing in ruimte en tijd) waarin beschreven activiteiten, gebeurtenissen en waarnemingen geplaatst worden, kan bijvoorbeeld belangrijk zijn voor de beleving van een tanka: het is nogal een verschil of een tanka zich in vroegere tijden aan het Japanse hof afspeelt, of in moderne tijden in een strandtent. De setting van de tanka hierboven is die van herfst op het platteland. De herfst loopt ten einde, de winter zit er aan te komen.
Voorbeelden van schaduwsporen
Aan de hand van voorbeelden van schaduwsporen zal ik in het nu volgende laten zien hoe het voortbouwen op verschillende aspecten uit die tanka kan leiden tot heel verschillende schaduwsporen. Ik gebruik daarvoor een drietal door mij zelf voor dit doel geschreven voorbeelden van korte schaduwsporen. Elk van de schaduwsporen is gebaseerd op de bovenstaande tanka. Lees die dus telkens voorafgaand aan het schaduwspoor.
Voorbeeld 1. Wanneer het verhaal in de tanka (herfst als een soort opruimseizoen) bij de lezer associaties oproept met geestelijk opruimen, met het figuurlijke leeg waaien van een gestrest hoofd, dan zou dat bijvoorbeeld in het volgende schaduwspoor kunnen resulteren (lees eerst nog eens de tanka):
Bij de eerste stormen – maar ook later in de herfst – trek ik er op uit, geniet ik. Het geraas van de storm door de nog volle boomkruinen, de losgetrokken bladeren die zich kolkend in hoekjes verzamelen, de prachtige, langs jagende, donkere wolken. Het blaast de hitte uit mijn lijf, maakt me vrij, het maakt mijn hoofd leeg.
De setting van het schaduwspoor is ongeveer hetzelfde als die van de tanka (herfst op het platteland), maar voor wat betreft het zintuiglijke, bouwt het schaduwspoor niet zozeer voort op de tanka maar contrasteert er eerder mee: er is stormgeraas, het beeld van langs jagende wolken, woeste beelden en geluiden in plaats van zintuiglijk kalme beelden. Hetzelfde geldt voor het daarmee gepaard gaande gevoel. Dat is in het schaduwspoor veel heftiger dan in de tanka en heeft ook niets meer te maken met gevoelens van voldoening en vertrouwen.
Voorbeeld 2. Wanneer juist wél het voldane gevoel van voltooiing van de oogst en het vertrouwensvol uitkijken naar de winter als basis wordt genomen, leidt dat tot een heel ander schaduwspoor. Als de tanka bijvoorbeeld associaties oproept met een verwant, maar toch enigszins verschillend gevoel van voltooiing en vertrouwen, zou dat kunnen resulteren in (lees weer eerst de tanka):
Dit zal wel de laatste oogst zijn waaraan vader nog actief meewerkte. Hij is snel oud geworden. Aan mij, zijn jongste zoon, de enige die nog thuis woont, heeft hij de boerderij overgedragen. Ik zal er een bedrijf van gaan maken naar moderne maatstaven. Er zal veel veranderen. De koeien en varkens zijn al weg. De akkers zijn nog gebleven. Als in maart de nieuwe schuur klaar is, zal de vergunning voor de nieuwe handel verleend worden en kan er begonnen worden.
De globale stemming in het schaduwspoor is misschien enigszins vergelijkbaar, maar het verhaal is heel anders : hier wordt geen verhaal verteld van het wisselen van seizoenen, maar van het wisselen van de wacht op een boerenbedrijf. De zoon neemt vol vertrouwen het bedrijf over van de oude vader : het is een beschrijving van de cyclus van vader op zoon en van vernieuwing van een bedrijf. De setting is echter net als in de tanka: herfst op het platteland. De zintuiglijke beelden horen echter eerder bij die van een boerderij, dan bij de herfst : de tijd van het jaar speelt in het schaduwspoor een minder
prominente rol.
Voorbeeld 3. Wanneer iets bekend is over de setting waarbinnen een tanka tot stand gekomen is (dat is overigens wat anders dan de setting binnen een tanka) kan je dat op het idee brengen van weer een heel ander schaduwspoor. Als je bijvoorbeeld weet dat de tanka is geschreven in een periode waarin de schrijver werkte aan het project waaruit de bundel Gegeven de tijd moest voortvloeien, zou je bijvoorbeeld kunnen komen tot (lees weer eerst de tanka):
De grote lijnen van zijn project zijn duidelijk. De basis, een verzameling door hemzelf geschreven tanka’s is gelegd. Hierop kunnen de schaduwspoorschrijvers gaan associeren. De selectie ligt in grote lijnen vast, maar iedere dag kijkt hij er toch nog even naar. Een tanka die gisteren afviel schaaft hij bij om hem daarna voor te lezen aan zijn vrouw, of voor commentaar te mailen naar zijn tankavriend. Nog even, dan kunnen de tanka’s verzonden worden om als basis te dienen voor de schaduwsporen die eruit zullen ontspruiten. Straks zijn de akkers winterklaar.
Het concrete verhaal van het schaduwspoor lijkt in niets op dat van de tanka, maar er is een verwantschap. Ook iets van de emotie, het gevoel van de tanka (kalmte, voldoening, met vertrouwen vooruitkijken) klinkt er in door. Zintuiglijk heeft het schaduwspoor echter niets te maken met wat in de tanka beschreven wordt.
Op de website www.tanka-schaduwspoor.nl zijn naast ander materiaal, de tanka-schaduwspoor-combinaties te vinden die eerder
verschenen in de bundels Gegeven de Tijd en In Ruime Mate. Daarnaast is er de mogelijkheid zelf schaduwsporen toe te voegen aan op de site gepresenteerde tanka’s. Wellicht kan het bovenstaande daarbij dienen als inspiratie.
Noten
1. Voor Vuursteen bewerkte lezing, gehouden op 13 mei 2011 ter gelegenheid van de presentatie van de bundel In ruime mate. Evenals de eveneens op die dag gepresenteerde bundel Gegeven de tijd bevat deze bundel tanka’s van Simon Buschman, met door medeauteurs geschreven schaduwsporen (zie noot 2) naar aanleiding van deze tanka’s.
2. Een schaduwspoor komt voort uit inlevend lezen van een tanka, kyoka of tanka/kyoka. Er gebeurt dan iets eigens tussen de tanka en de lezer: die wordt auteur van een schaduwspoor; treedt in het voetspoor van de tanka of neemt deze als uitgangspunt voor een eigen tekst.
3. Over tanka schrijft Simon Buschman in de bundel Gegeven de tijd: De tanka verwoordt hoe een natuurindruk en een eigen beleving elkaar vinden; met elkaar een gedicht vormen.
4. John McCarthy, Peter Wright (2004) Technology as Experience, MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Het in dit boek beschreven model is gebaseerd op gedachten over esthetische beleving zoals die te vinden zijn in de werken van de
filosofen John Dewey en van Mikhail Bakhtin.