door Klaus-Dieter Wirth

Het begrip ‘vaststelling’, waarover het in deze aflevering van Haikubouwstenen gaat, moet niet worden begrepen in de zin van een persoonlijk getrokken conclusie of een beoordeling, maar als een waarneming waarvan met verwondering kennis wordt genomen, en die daarom het mededelen waar werd geacht. Meestal spreekt men in dit verband van een haikumoment, waarin het woord ‘moment’ in twee betekenissen kan worden opgevat: als de representatie van een samengebald stukje tijd, een haiku als een geslaagde ‘snapshot’ dus, of als een momentum, als factor die verdere associaties oproept, nagalm veroorzaakt.

Een geoefende blik ontdekt ook in het dagelijks leven altijd weer bijzondere of – soms pas bij nadere beschouwing – zeer betekenisvolle zaken. Het is aan de lezer om te bepalen of de weerslag ervan in taal – altijd een samenspel van inhoud en literaire vormgeving – met goed gevolg wordt uitgevoerd. Als diens reactie voornamelijk beperkt blijft tot een ‘Ja, én?’ / ‘So what?’, dan was de haiku kennelijk niet overtuigend genoeg; leidt hij daarentegen tot een aha-erlebnis, dan is dat op zijn minst een aanwijzing voor kwaliteit.

Hoe ontstaat er uit een waarneming of constatering een geslaagde haiku? Dat kan op verschillende manieren gebeuren:

• Iets triviaals kan op een zeer poëtische wijze worden beschreven, door bijvoorbeeld van het ijs niet te zeggen dat het flinterdun is, maar – zoals Adri van den Berg doet – dat het zo dun is ‘dat het enkel haar schaduw kan dragen’.
• De tekst kan vrijwel onmiddellijk de neiging oproepen om hem in zijn geheel op te vatten als een metafoor, zoals het geval is bij de haiku van Ad Beenackers over de ezel in de paardenwei, die na tien jaar nog steeds balkt (denk aan de migrantendiscussie!), of bij de haiku van Jack Cain van de lege lift die opengaat en weer dicht: hoe zinloos kan iets zijn!
• Een haiku kan onder de oppervlakte tragiek verbergen, zoals de haiku van Louise Vachon over het gezin dat zo lijkt op haar eigen gezin, vijftien jaar geleden – je voelt meteen aan: namelijk nog voordat… (vul maar een tragische gebeurtenis in).
• Een waarneming kan op het eerste gezicht een weinig opzienbarende vaststelling zijn, maar bij nader inzien een zich plotseling realiseren van iets: de bergkersen van Margaret Chula, die niet bloeien ‘om iemand te bevallen’ (en misschien daarom wel zo ontroeren – anders dan mensen die soms zo veel doen om in de smaak te vallen, en daarmee vaak het tegengestelde bereiken).
• Je kunt van water zeggen dat het de wetten van de zwaartekracht volgt, maar je kunt het ook anders verwoorden, zoals Francine Banwarth doet, wanneer zij van een rivier in de mist zegt dat hij ‘de weg kent’.
• Een haikudichter kan aan iets een ongebruikelijke conclusie verbinden: George Swede zegt van zijn eigen lange schaduw dat die ‘nutteloos’ is (omdat deze hemzelf in die vreselijke hitte immers geen koelte mag verschaffen).
• Veel middelmatige haiku’s dwepen op een zoetige manier met de schoonheid van de natuur. Je kunt je bewondering ook anders uiten, zoals Greg Piko, die de vrucht van de adelaar bestudeert als was deze vogel een vliegtuig, en tot de vaststelling komt ‘dat er niets is wat hij zou verbeteren’ – als dat al tot de mogelijkheden zou gebeuren…

Net zoals voor de haiku’s van het ‘oorzaak-gevolgtype’ gold (zie haikubouwstenen deel 6), komt ook het onderhavige type haiku opvallend vaak voor in het Nederlandse taalgebied. Verder valt opnieuw op dat men zich in Nederlandstalige haiku’s over het algemeen nog verbazingwekkend trouw houdt aan het 5-7-5-schema.
Dit is wellicht te verklaren uit het feit dat het Nederlands – vergeleken met andere talen – een taal is met zeer veel synoniemen, en bijvoorbeeld met zo’n handige verkleinuitgang (-je of -tje), wat de dichter enerzijds behoedt voor overbodige opvullingen en hem anderzijds een grote speelruimte biedt,