De haiku is een van oorsprong Japans gedicht, dat in de afgelopen eeuw in de rest van wereld steeds meer navolging kreeg. Inmiddels wordt deze vorm in vele landen en talen beoefend. Sommige westerse haikudichters houden zich precies aan de oorspronkelijke Japanse regels, anderen, ook in Japan zelf, vinden dat het onzin is om daar in andere landen en talen zo strak aan vast te houden.

Een voorbeeld is het beroemde gedicht van Bashō:

oh, oude vijver
een kikker springt van de kant.
geluid van water.

Klik hier voor meer informatie

De grote lyriek van Japan vond al vroeg – zesde, zevende eeuw – haar vaste vorm in de tanka, ook wel kort lied (gedicht). Een tanka bestaat uit vijf regels, verdeeld in 5-7-5-7-7 lettergrepen.

De tanka is persoonlijker en lyrischer dan een haiku. Natuurbeelden worden regelmatig gebruikt om ervaringen of emoties te verwoorden.

Ach, die chrysanten,
laat ik ze maar niet plukken –
helemaal bedekt
met de eerste rijp van het jaar
zijn hun kleuren eens zo mooi. 

Fujiwara no Kanesuke 877-933

Het pad waar ik loop
is nu al in de schaduw
komen te liggen –
vaag is de geur waarneembaar
van gevallen ginkoblad. 

Mikashima Yoshiko 1886-1927

De knop gaat open
en kalm ontvouwt zich de bloem.
Druppels ochtenddauw
laat de witte hibiscus
naar beneden vallen. 

Maekawa Samio 1903-

Vertaling : Henri Kerlen (uit In een Japanse tuin).

Meer over tanka

• Lijst met artikelen over tanka uit Vuursteen (1995-2016)
• Boeken over tanka
• Websites, links, blogs, tijdschriften, organisaties
• Bundels met tanka
• Over het werk van Nederlandstalige tanka-dichters
  • Mens en natuur in de tanka’s van Inge Lievaart
  • Ferre Denis over het werk van Geert Verbeke

Zoals bij haiku is het ook bij tanka lastig om tot een sluitende definitie te komen. In de loop der tijd is wel een aantal artikelen geschreven over kenmerken van tanka en aanverwante versvormen. Hieronder een aantal van deze artikelen:

• Tanka: een inleiding (Karel Hellemans)
• Tanka: een verzamelnaam voor tanka, kyoka en sedoka (Simon Buschman)
• Wat is een tanka (Henri Kerlen)
• Kyoka: normen voor een gek gedicht? (Ingrid Kunschke)

Veel van wat op haiku.nl onder het kopje ‘tanka’ staat is afkomstig van de website tanka-kyoka-sedoka, die inmiddels niet meer bestaat. In 2012 nam Simon Buschman met het Nederlandstalig Tankagenootschap het initiatief tot die website, waar hij tot eind 2015 beheerder van was. Eind 2015 droeg Simon het beheer van die website over aan Arnold Vermeeren, die daarvoor samenwerking zocht met Jaap de Mol. De naam werd daarbij veranderd in Tankaliefhebbers. In 2018 ontstond bij het bestuur van de HKN het idee om de inhoud van de site over te zetten op die van haiku.nl, zodat alle informatie over haiku en tanka in het Nederlandstalige gebied wat gemakkelijker te vinden is op een centraal punt. Inmiddels is alle informatie overgezet en is de website tanka-kyoka-sedoka opgeheven.

Tanka-dichters

Tot 2015 was Simon Buschman beheerder van een website geheel gericht op tanka, kyoka en sedoka. Eind 2015 heeft Simon het beheer van die website overgedragen aan Arnold Vermeeren, die daarvoor samenwerking heeft gezocht met Jaap de Mol. De website ging toen ‘tankaliefhebbers’ heten. Vanaf 2018 is de inhoud van de website ‘tankaliefhebbers’ geleidelijk overgegaan naar de website haiku.nl.

Op de ‘tankaliefhebbers’ website was een grote verzameling tankas, kyokas en sedokas te vinden van Nederlandstalige dichters. De verzameling van verzen is nu op haiku.nl te vinden via de menu-items tanka/tankadichters en haikubibliotheek/haiku/tankadichters.

Dichters zijn daar alfabetisch gerangschikt terug te vinden. In veel gevallen staat achter de naam van een dichter ‘tanka-kyoka-sedoka-pagina’. Als u daar op klikt vindt u de verzen van die dichter zoals die op de Tankaliefhebbers website stonden.

De senryu is een variant op de haiku en beschrijft de mens zoals hij is, met al zijn
tekortkomingen. Ook de senryu is een drie-regelig gedicht van 5-7-5 lettergrepen.
Senryu was de reactie van het volk op de haiku van de adel en de geestelijkheid waarin vooral de natuur het onderwerp is.

De senryu is genoemd naar de dichter Karai Hachiemon (1718-1790) die de schrijversnaam Senryu (Waterwilg) gebruikte. De toepasselijkheid van de naam wordt vaak verklaard door te zeggen dat de senryu net is als de wilg: buigzaam, taai en zacht.

zo zacht is de bruid
zelfs de schoonmoeder krijgt haar
tanden er niet in 

anoniem

de fikse ruzie
werd door de man gewonnen;
maar hij kookt de rijst

anoniem

Allemaal opstaan!
Overal zoeken! Vader
heeft iets verloren.

Koseki

in al haar dromen –
de mensen van haar dromen
worden nooit meer oud.

Jakuro

Vetaling : J.van Tooren (uit Japans gedicht).

Een haibun is een vorm van Japanse dichtkunst waarin proza en poëzie met elkaar vermengd zijn.
Een haibun is vaak autobiografisch en dan vooral naar inhoud van een reisdagboek. De haibun haalt zijn inspiratie uit de haiku; de aandacht gaat naar dagelijkse dingen uit het leven van de auteur en zijn omgeving. Daardoor genieten de dagboekvorm en de ikvorm veel bijval.

Het puur beschrijvende proza van reizen, feesten, ontmoetingen, vraagt soberheid en vergt een zekere lichtvoetigheid om bepaalde anekdotes en gebeurtenissen te belichten. De haibun hanteert beknopt maar beeldrijk proza waarin enkele haiku zijn verwerkt. Als genre is de haibun zelden beoefend, ook al is er een directe link met haiku.

De Japanse dichter Matsuo Basho beschreef zijn reizen in haibun; het bekendste hiervan is het meesterlijke De smalle weg naar het Hoge Noorden (1689).

Een fragment hieruit:

„In Sukagawa bezocht ik de dichter Tokyu en logeerde een paar dagen bij hem thuis. Hij vroeg mij hoe ik de grenspost van Shirakawa gevonden had.
Ik moest hem vertellen dat ik niet in staat was geweest om de gedichten te maken die ik had willen maken omdat ik teveel door het omringende landschap en door de herinnering aan vroegere dichters in beslag werd genomen.
Het was echter betreurenswaardig om de poort van Shirakawa gepasseerd te zijn zonder één enkel gedicht dat de moeite van het vermelden waard is, daarom schreef ik:

Het begin van alle verfijning:
de liederen van de rijstplanters
in het Hoge Noorden.

Door dit gedicht als eerste te gebruiken, maakten wij drie bundels met gebonden verzen”.

Een haiga is een combinatie van een japans gedicht (haiku, tanka) met een afbeelding.

Een haiga moet een evenwicht vertonen tussen de tekst en de illustratie, waarbij oorspronkelijk soberheid en zeggingskracht centraal staan.

Tegenwoordig wordt er veel gebruik gemaakt van foto’s of ander beeldmateriaal.

Een kukai is een haikuwedstrijd waarbij de deelnemers zelf de jurering doen.

Voor de lezers van ‘Vuursteen’ wordt twee keer per jaar een kukai georganiseerd. De werkwijze is: De deelnemers sturen hun haiku voor een specifieke deadline naar een centraal coördinatiepunt.

De coördinator maakt een verzameldocument waarbij alle inzendingen zonder de naam van de dichter vermeld worden. Het verzameldocument wordt aan alle deelnemers verstuurd.

De deelnemers reageren terug naar de coördinator met de keuze van hun eerste, tweede en derde voorkeurshaiku. Een eerste voorkeur krijgt drie punten, de tweede voorkeur krijgt twee punten en de derde voorkeur krijgt één punt.

Als de reactietermijn verstreken is, telt de coördinator alle ontvangen stemmen. De haiku’s met de meeste stemmen worden gepubliceerd in ‘Vuursteen’ met hierbij vermeld de namen van de deelnemers. Ook wordt in ‘Vuursteen’ de volledige uitslag gepubliceerd.

Meedoen aan de kukai van ‘Vuursteen’? Klik hier om lid te worden van Haiku Kring Nederland en ontvang elk kwartaal ‘Vuursteen’, kwartaaltijdschrift voor haiku en tanka.

Kyoka is van tanka wat senryu is van haiku, het grappige tweelingbroertje.

Een voorbeeld:

Laat je gezeur
aan dit dorp voorbijgaan
koekoekje!
de leeghoofden van Kyōto
zitten op je te wachten, hoor!

Op deze wijze haalt Sōkan (16^de eeuw) de dichters uit de hoofdstad over de hekel.

Vertaling Willy Vande Walle uit:  Haiku. Van scherts tot experiment, pagina 17.

Renga of Renku, een Japanse dichtvorm, bestaat al meer dan 800 jaar. Zijn voornaamste kenmerken zijn:

1. De verzen: afwisselend een lang drieregelig en een kort tweeregelig vers
2. Elk van die verzen is op de ene of andere manier verbonden met het voorafgaande vers maar niet met dat daarvoor
3. De verzen worden om de beurt geschreven door twee, drie of meer „spelers”. De meest gebruikelijke aantallen verzen zijn 2,12, 20, 36 & 100.

Waar zijn de woorden
voor deze zonsondergang,
de gloed van het rood;
tussendoor vogelzang en
waar de wind geluid aan geeft.

Zo’n 1000 tot 1500 jaar geleden (zelfs wat vroeger) ontstond in de Japanse cultuur de dichtvorm tanka. Een natuurimpressie vervloeit met een persoonlijk gevoel. De dichtvorm is vijf regels met doorgaans 5-7-5-7-7 lettergrepen. De tanka wordt vaak beoefend, tot vandaag de dag; en ook meer en meer buiten Japan. J. van Tooren bezorgt honderden vertalingen, geeft een indrukwekkend overzicht en beschrijft de tanka-geschiedenis in ‘Tanka ― Het lied van Japan’, Meulenhoff 1983. De tanka wordt door poëziekenners het lyrische hoogtepunt in de Japanse poëzie genoemd.

Karel Hellemans, emeritus-hoogleraar Japanse Cultuur, benadrukt dat veruit de meeste tanka’s ‘ingeweven’ zijn in (poëtisch) proza, in een context passen en zo veelal een tijdsbeeld geven. Een tanka en een tekst tezámen worden een tanbun genoemd: tanbun = tan van tanka, bun van verhaal, geschiedvertelling en expressie. Frits Vos is de grote kenner en vertaler van het tanbun-werk, getuige alleen al zijn ‘Als dauw op alsembladeren’, Meulenhoff 1988, en het eminente ‘Een nieuwe vijver’ over de levenskunstenaar Ryokan (1779-1831). Tot nu toe werd bij ons van een schaduwspoor gesproken. Het begrip schaduwspoor wordt nu vervangen door tanbun.

Vergelijkbaar hiermee is de haiku (ontstaan in de 16^de eeuw) en de haibun. De haibun is een haiku, verweven met een tekst. De haibun is zich in ons taalgebied stilaan aan het inburgeren; en de tanbun volgt. Op deze wijze vormen tanbun en haibun een mooi duo, evenals tanka en haiku. Een klavertje vier in ons wijds poëtisch landschap.

De sedoka-vorm: zes regels met doorgaans 5-7-7-5-7-7 lettergrepen. De eerste sedoka (Vanaf …) is een sfeerindruk, een vredig tafereel zonder een echt verhaal, hooguit dat het gaat over innerlijke rust en tevredenheid. De tweede (Gaandeweg …) heeft meer geladenheid: zwaar weer op komst ― hoedt u, het gaat gebeuren. De derde (Achter …) is een tijdsbeeld met een wat weemoedige ondertoon. De vierde (Onderweg …) is een beschouwing over zen en tezelfdertijd een mijmering erover.

Vanaf een duintop:                                                    Gaandeweg de dag
golf na golf, alle samen                                             neemt wind uit het noordwesten
bewiegen de zee, meeuwen                                       hand over hand in kracht toe
deinen erin mee; ―                                                   wolken grijpen ineen,
schepen aan de horizon,                                           verkleuren populieren
het ruisen van de branding.                                      tot een onheilspellend grijs.

Achter in een kerk                                                      Onderweg naar zen
zitten drie vrouwen en een man                               ― een weg van lichtheid en luwte ―
wat voor zich uit te bidden;                                      worden ze overbodig:
glas-in-loodramen                                                     al onze woorden,
filteren zonlicht ― er hangt                                      nevel, late vogelzang,
zo’n verschraalde wierookgeur.                                de verwachting van het ik.

Een aforisme komt oorspronkelijk uit de wijsheidsliteratuur. Het is een kort, puntig gezegde dat een levenswijsheid bevat in een kernachtige haiku.

Is een gelijkheid van beginmedeklinkers van meerdere beklemtoonde lettergrepen of woorden binnen een uitdrukking, zin of vers.

Kan een vergelijking zijn, bijvoorbeeld: een vent als een boom. Een metafoor is het vervangen van een woord door een woord dat datgene noemt waarmee men het vergelijkt. Meestal wordt de metafoor gezien als een afkorting van de parallelle vergelijking.

Een haiku wandeling, waarbij de deelnemers op een afgesproken plaats samenkomen. Ze noteren wat ze waarnemen en wat dat waarnemen oproept. Na de wandeling worden de haiku’s of tanka’s besproken.

Een nog veel gehoorde opvatting is dat aan een haiku een authentieke waarneming ten grondslag moet liggen, het zogenaamde haikumoment. Deze regel is niet oorspronkelijk Japans, maar onder Westerse invloed ontstaan.

De hokku is de aanzetstrook of het openingsgedicht voor de renga, een kettinggedicht, waaraan verschillende dichters een bijdrage leveren.

Nevenschikking. Klik hier voor artikel.

Een seizoenwoord of kilo is een woord waaruit het seizoen blijkt waarin de haiku zich situeert, al komt de seizoenloge haiku ook voor in Japan. Het onderwerp van een hedendaagse haiku beperkt zich niet langer tot de natuur waardoor het seizoenwoord niet van toepassing is.

Belangrijk element in de Japanse haiku is het gebruik van een woord, waaruit het seizoen blijkt waarin de haiku gesitueerd is. Overigens komt, ook in Japan, de seizoenloze haiku tegenwoordig steeds meer voor.

Typisch Japans zijn de zogenaamde snijwoorden zonder inhoudelijke betekenis, die sterk de gevoelswaarde of toon van het gedicht bepalen. Bij ons gebruiken we daarvoor wel gedachtestreepjes, puntjes of een uitroepteken.

Een snijpunt is de zogenaamde cesuur in de ruimste zin: een rustpauze binnen een vers – door haikudichters neergezet in de vorm van een puntkomma (;), een dubbele punt (:) of een gedachtestreepje (–). De cesuur beoogt een lange rust in een versregel, bedoeld om een eentonig wordend metrum te onderbreken. Het vers wordt daardoor ritmischer. Het snijpunt kan ook gezien worden als het ‘kantelpunt’ tussen een boven- en onderbouw.

Haiku geschreven in één regel. Term bedacht door Jim Kacian:

the shadow in the folded napkin

Asymmetrische structuur gebaseerd op de functie van kireji, een snijwoord, die dikwijls al een cesuur naar de eerste of tweede regel veroorzaakt en automatisch tot een vergelijking of juxtapositie voert.

Een ‘nagalm’ opwekken die kan ontstaan door een suggestieve kracht van de haiku en speelruimte biedt voor associaties, die het mogelijk maakt dat de lezer zelf de ‘positieve leegte’ (ma) kan vullen.

Naar de wetmatigheden van de Japanse taal bestaat een mora uit een consonant gevolgd door een korte vocaal of alleen maar uit een -n aan het aan het einde van de lettergreep of uit een dubbele consonant.